پەروەردە و فێرکردن و فێربوون لە یۆنانى کۆندا

پ. د. سەمەد ئەحمەد*

* سەرەتایەکى کورت:

سەرچاوە مێژووییەكان و پاشماوە دێرینەكان دوو ئاماژە و بەڵگەی دیارن لەسەرئەوەی مرۆڤ لە دێرزەمانەوە گرنگی بە زانست و زانیاری و فێركردن و فێربوون داوە، جگە لەمانە، هەموو ئایینە ئاسمانییەكان و فەرموودەى پێغەمبەران و دانا و فەیلەسوفان، جەخت لەسەر فێركردن و فێربوون دەکەنەوە، بەڵام هیچ کاتێک، لە رابردوو و ئێستاشدا لەهەر کاتێک زیاتر، فێرکردن و فێربوون یەک رێگا و شێوە و شێوازى جێگیرى نەبووە و نییە، بەڵکو بە پێى رۆژگار و سەردەم گۆڕانى بەسەردا هاتووە.
لە کۆمەڵگە دێرینەکاندا منداڵان و لاوان فێری ئەو شتانە دەكران كە لە ژیانی رۆژانەیاندا پێویستیانە، وەكو دابینكردنی بژێوی ژیانی رۆژانە، دابینكردنی ئاسایش و خۆپاراستن لە هێرش و دەستدرێژی ئاژەڵە دڕندەكان، یان هەرهێرشێكی دوژمنکارانە كە لەلایەن خێڵێكەوە دەكرایە سەر خێڵكی تر، منداڵ لە كۆمەڵگە دێرینەكاندا لە كار و پیشەدا لاسایی گەورەكانی دەكردەوە، وەكو بەكارهێنانی چەك و هونەری راوكردن و ئەسپسواری و دروستكردنی كەشتی و مەلەوانی و دروستكردنی كونج و كەپر و سابات و کێڵانی زەوی و چاندن و كۆكردنەوەی دانەوێڵە و بەرهەمی كشتوكاڵی و...هتد. فێركردنی ئەم جۆرە شتانە لە كۆمەڵگە دێرینەكاندا بابەتێکى ساتەوەختی و كەم خایان نەبوو، بەڵكوو كردەیەكی هەمیشەیی بوو، گەورەكان رۆڵی مامۆستایان دەبینی، لاوەكانیان فێری ئەوشتانە دەكرد كە خۆیان دەیانزانی و كۆمەڵگەكەیان پێویستیان پێیەتی، كاتێكیش كۆمەڵگەكان جۆرێك پێشكەوتنیان بەخۆیانەوە بینی، ئەوا فێركردن و فێربوون لە جاران زیاتر گرنگی پێدرا و وەكو ئامانجێك بۆ ژیان لەبەرچاو گیرا، بەڵام فێركردن و فێربوون لە كۆمەڵگە دێرینەكاندا چەند خەسڵەتێكی هەبووە كە دیارترینیان بریتیبوون لە: 
یەکەم: لە فێركردندا جیاوازی دەكرا لەنێوان چین و توێژەكانی كۆمەڵدا، بۆ نموونە چینە زەحمەتكێشەكانی كۆمەڵگە زیاتر سەرقاڵی كاری قورس و تاقەتپڕوكێن بوون، ئەم پیشەیەش لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوێزرایەوە و منداڵان لاسایی باوانیان دەكردەوە.
دووەم: سەبارەت بە چینە باڵاكانی تری كۆمەڵگە، كە بریتی بوون لە سەربازان و كاربەدەستانی وڵات، سەرقاڵی جۆرێكی تر لە كار و پیشە بوون، بەهەمان شێوە، منداڵانی ئەم چینانەش فێری هونەرەكانی شەڕ و سەربازی و زۆرانبازی و شمشێربازی و ئەسپسواری و بەهێزكردنی جەستە دەكران، ئەزموونی شاردەوڵەتی ئەسپارتە لە نموونەی ئەم جۆرە پەروەردە و فێركردنە بوون، بەڵام پەروەردە و فێركردن لە شاردەوڵەتی ئەسینادا زیاتر فێركردنێكی عەقڵی و هزری و فەلسەفی و ژیری بوو.(1)

ئەفلاتۆن: ئەگەر هەر دەوڵەتێك تاكەكانی بە باشی فێر بكرێن، ئەوا دەتوانێت رووبەڕووی هەموو ئەو كوسپانە ببێتەوە كە دێنە ڕێی

پەروەردە و فێركردن و فێربوون لە شاردەوڵەتی ئەسپارتەدا
ئامانجەكانی پەروەردە و فێركردن و فێربوون لە ئەسپارتەدا بریتی بوو لە پتەوكردنی دەسەڵاتی كەمینەكان (ئۆلیگاریكى)، هەروەها پەروەردەكردنی جەنگاوەران. بۆ گەیشتن بەم ئامانجانە، پەروەردەی جەستەیی و ئەخلاقی و راهێنانی سەربازی و گوێرایەڵی بۆ یاساكان و پابەند بوون بە نەریتە باوەكانی كۆمەڵگەوە، بایەخیان پێدەدرا و جەختیان لەسەر دەکرایەوە. لە شاردەوڵەتی ئەسپارتەدا، ناوەندەكانی خوێندن و فێركردن تەنها بۆ منداڵانی هاووڵاتی ئازادی ئەسپارتە بوو، منداڵانی كۆیلە و بێگانەكان لێی بێبەش بوون.
لە ئەسپارتەدا فێركردنی گشتی بریتی بوو لە راهێنانی جومناستیك و زۆرانبازی و راكردن و هەڵدانی دیسك و نێزە و رمبازی، كە هەموو ئەمانە هۆكارێكی گرنگ بوون  بۆ بەهێزكردن و گەشەی جەستە، بۆ پێكهێنانی خۆڕاگری لەش لەلای منداڵان و مێرد منداڵان، كە بە پێی پەتی و بێ ئەوەی لە هەموو وەرزەكاندا جل و بەرگێكی ئەو تۆیان لە بەردابێت ژیانیان دەگوزەراند.
لە ئەسپارتەدا پەروەردەكردنی تواناكانی مێشك بایەخێكی ئەوتۆیان پێنەدەدرا، پەروەردەی ئاكاریش لەخزمەتی پەروەردەی جەستەیی و سەربازیدا بوو، لەكاتی راهێنانە وەرزشییەكاندا، لە كاتی نان خواردنی بەكۆمەڵ و هەروەها لەكاتی لەشكركێشیەكاندا، سروودی نیشتمانییان بەسەر پیاوە ناودارەكانی وڵاتی خۆیاندا دەگوت، تا هاووڵاتی جەستە ساغ و بەهێز بەرهەمبهێنن، بەگشتی دەتوانین بڵێین: پەروەردە و فێرکردن و فێربوون لە شاردەوڵەتى ئەسپارتەدا موتوربە بوو بە هێزى جەستەیی و توندوتیژییەوە.(2)

پەروەردە و فێركردن و فێربوون لە شاردەوڵەتی ئەسینادا 
ئەسینییەكان یەكەم كەس بوون كە ئامانجیان لە پەروەردە و فێركردن و فێربوون ئاماددەكردنی تاكەكان بوو بۆ ژیان لە كۆمەڵگەیەكی ئازاددا، بایەخیانداوە بە پەروەردەكردنی جەستەیی و هزرى و ئاكاری و سۆزداری. 
مەبەست لە پەروەردە و فێرکردن و فێربوون لە ئەسینا، پێكهێنانی هاوسەنگی بوو لەنێوان هێزى جەستە و جوانی لەش و شارەزایی و خۆشەویستی و ریكوپێكی و زاڵبوون بەسەر هەوا و ئارەزووى نەفسدا. لە شاردەوڵەتی ئەسینادا ناوەندەكانی فێركردن، لە ئاستە جیاوازەكانی سەرەتایی و ناوەندی و خوێندنى باڵادا، بەیارمەتی خەڵك درووستدەكران و دەوڵەت هیچ رۆڵێكی لە پێكهێنان و بەڕێوەبردنیدا نەبوو. بە گوێرەی یاسا سەرۆكی بنەماڵەكان دەستواڵابوون لەدابینكردنی پێداویستییەكانی منداڵانی خۆیان بۆ خوێندن. قۆناغی خوێندنی باڵا، كە فەلسەفە و وتاربێژی دەگرتەوە، لەسەرەتادا دووساڵ بوو، خوێندكاران پاش تێپەڕاندنی قۆناغی بەرز، لەتەمەنی (18) ساڵییەوە تا (20) ساڵی، لەشوێنە سەربازییە دەوڵەتییەكاندا فێری راهێنانە سەربازییەکان دەكران. 
لەشاردەوڵەتی ئەسینادا پەروەردەكردنی منداڵان تا تەمەنى (7) ساڵی لەماڵەوە دەکرا، بنەماڵە خانەدان و دەوڵەمەندەكان، بەخێوكردن و پەروەردەكردنی منداڵەكانیان بە پەرستار و كۆیلەكان دەسپارد، بۆ منداڵان زۆر چیرۆك و سروود و یاری جۆراوجۆر و ئامرازی یاریكردن هەبوو، بوكەڵە و ئامرازی یاریكردن بۆ یەكەمجار ئەسینییەكان دایانهێناوە.
سێ قۆناغی دیاریكراو لە پەروەردەی شاردەوڵەتى ئەسینیدا هەیە، بەمشێوەیە.:
یەکەم: قۆناغی سەرەتایی، لە (7 بۆ 8) ساڵییەوە دەستپێدەكات تا (13) ساڵی دەخایەنێت، پڕۆگرامی ئەم قۆناغە بریتی بوو لە خوێندنەوە و نووسین و فێركردنی مۆسیقا. شایەنی باسە كە هەموو خەڵكە ئازادەكەی شاردەوڵەتی ئەسینا خوێندنەوە و نووسینیان زانیوە و نەخوێندەواریان تێدا نەبووە. 
دووەم: قۆناغی ناوەندی، لە (13 بۆ 16) ساڵی دەخایاند، وانەكانی بیركاری و ێنەكێشان و نەحو و سەرف و واتاناسی و دەربڕین دەخوێندرا. 
سێیەم: قۆناغی خوێندنی باڵا، كە لە (16) ساڵی و بۆ سەرەوە بوو، لە هیچ كام لە قۆناغەكانی فێركردندا باس و كێشە ئایینییەكان وەكو وانەیەكی سەربەخۆ بوونی نەبوو. 
لە شاردەوڵەتی ئەسینادا كچان نەدەچوونە خوێندنگە و لەژێر سەرپەرشتیدا فێری ماڵداری دەكران. كچان لەبەڕێوەبردنی وڵاتدا رۆڵیان نەبووە، جگە لە تاقمێك لە كچانی خانەدان و دەوڵەمەندەكان كە نەیان دەتوانی فێری بەرگ دوورین و مۆسیقا و چنین ببن.
لەشاردەوڵەتی ئەسینادا میتۆدی فێركردن لەشێوەی تاكەكەسیدابوو، واتە هەر خوێندكارێك مامۆستای تایبەتی هەبوو و بە جیا وانەی بەخوێندكارەكەی دەوتەوە، مامۆستایان پلەوپایەی رەسمیان نەبوو، حەقدەستیشیان لە خوێندکارەکان دەسەند، خوێندنگاكان لەبەیانییەوە تا ڕۆژئاوابوون كراوە بوون و هەفتانە پشوویان نەبوو، بەڵام هەموو ساڵێك (90) رۆژیان هەبوو بۆ جەژن و پشوو.(3)
 
پەروەردە و فێرکردن و فێربوون لە فەلسەفەى ئەفڵاتۆندا
 ئەفلاتۆن لەكتێبی (كۆمار) دا پرۆسەی فێركردن و فێربوون بەرز دەنرخێنێت، تەنانەت دەوڵەت بە دامەزراوەیەكی فێركاری دادەنێت، لەمبارەیەوە دەڵێت: (ئەگەر هەر دەوڵەتێك تاكەكانی بە باشی فێر بكرێن، ئەوا دەتوانێت رووبەڕووی هەموو ئەو كوسپانە ببێتەوە كە دێنە ڕێی، بەڵام ئەگەر فێركردن فەرامۆش بكرێت، هەركارێكی تر كە لە دەوڵەتدا دەکرێت، ئەو گرنگییەی نامێنێت.
فێركردن و فێربوون لای ئەفڵاتۆن مەسەلەیەكی چارەنووسسازى دەوڵەتە و هەر لە ژێر چاودێری دەوڵەتیشدا دەبێت بەڕێوە بچێت.
ئەفڵاتۆن لە فێركردن و فێربووندا، گرنگی بە هەر دوو بواری مۆسیقا و وەرزش دەدا، مۆسیقا بۆ بەهێزكردنی هزر و هۆش و ژیری و وەرزشیش بۆ بەهێزكردنی جەستە، چونكە ئەفڵاتۆن پێیوابوو كە دەوڵەت لەیەككاتدا پێویستی بە پیاوی ژیر و لەشساغ و جەستە بەهێز هەیە.(4)
ئەفڵاتۆن لە فێركردن و فێربووندا جیاوازی نەدەكرد لەنێوان ژنان و پیاواندا، ئەمەش تەنها لەپێناو بەهێزكردنی دەوڵەتدا بوو، نەك لەبەرچاوگرتنی یەكسانی ژنان و پیاوان.
ئەفڵاتۆن پڕۆسەی فێركردنی دابەشی سێ قۆناغ كردووە، بەم شێوەیە:
یەکەم: قۆناغی یەكەم لەساوایەتییەوە تاوەكو (20) ساڵی درێژ دەبێتەوە، لەم قۆناغەدا فێرخوازان وانەكانی مۆسیقا و وەرزش دەخوێنن، چونكە پێیوابوو مۆسیقا دەروون پاک دەكاتەوە و بەشداری دەكات لە بڕیاردانی كاروبارە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان، بەڵام وەرزش جگە لەوەی جەستە بەهێز دەكات، هەروەها مرۆڤ فێری رێزگرتن لەكەسانی بەرامبەر دەكات. 
دووەم: قۆناغی دووەم لەنێوان (20) تا (23) ساڵیدایە، ئەو كەسانە دەتوانن بەشداربن كە لەقۆناغی یەكەمدا بەسەركەوتوویی لە خوێندنی بیركاری و فەلەك و فەلسەفە و میتافیزیكدا دەردەچوون، لەم قۆناغەدا مرۆڤ لەڕووی جەستەیی و عەقلی و ئاکارییەوە فێردەكرێت و رادەهێنرێت.(5)
سێیەم: قۆناغی سێیەم (5) ساڵ دەخایەنێت، تەنها ئەو كەسانە بەم قۆناغە دەگەن كە لە دوو قۆناغی پێشوودا سەركەوتوو بوون، لەم قۆناغەدا خوێندكاران وانەكانی فەلسەفە و مەنتیق و میتافیزیك دەخوێنن، بە تەواوبوونی ئەم سێ قۆناغە، خوێندكار دەخرێـتە ژێر چاودێرێرییەوە، واتە بە كردەوە بەشداریی هەموو چالاكییەكانی دەوڵەت دەكات، واتە پۆستە جۆراوجۆرەكان وەردەگرێت، ئەم ماوەیە (15) ساڵ دەخایەنێت. ئەفڵاتۆن پێیوایە ئەوانەی لەم تاقیكردنەوانەدا سەركەوتوو دەبن، فەیلەسوفەكان و خاوەن فەزیلەتەكانن، كە دواجار هەرئەمان شایەنی ئەوەن كە كاروباری دەوڵەت بەڕێوە ببەن، ئەو كەسەشی كە خاوەن فەزیلەتە، خاڵییە لە هەموو كردەوەیەكی خراپەکارى و خۆپەرستى و چاوچنۆكی و تەماحكاری، بەپێچەوانەی ئەمانەوە خاوەنی هەموو كردەوەیەكی چاكە و میهرەبانی و خۆشەویستییە.(6) 
بە کورتى بڵێین: ئامانجی پەروەردە و فێركردن و فێربوون لە فەلسەفەی ئەفڵاتۆندا، بەرهەمهێنانی هاووڵاتی باشە، هاووڵاتی باشیش ئەو كەسەیە كە ملكەچی هێزی عەقلە.
 
سەرچاوە:
1 - التعليم المستمر: داود ماهر محمد، 1988، ص46.
2 - الفكر السياسي القديم: د. غانم محمد صالح، 1980، ص 65.
3 - هەمان سەرچاوە، ص 67.
4 - جممهورية افلاطون: ت. فؤاد زكريا، ص 74.
5 - قصة الفلسفة من افلاطون الى جون ديوي: ول دیورانت، ، ت. د. فتح اللة محمد المشعشع، ص25.
6 - تطور فكر السياسي (الاغريق الاقدمون): د. علي احمد عبدالقادر، ص78.

* پسپۆر لە بوارى پەروەردە و دەروونزانی