فەیسەڵ عەلی*
بازاڕی نێودەوڵەتیی نەوت، بارگۆڕانێكی هەمەجۆر بەخۆیەوە دەبینێت، لە سایەی ئەو گەشە نزمەی كە ئابووریی جیهانی گرتۆتەوە، ئەگەری زۆری كەوتنەوەی پووكانەوەی هەڵئاوسانی لێدەكرێت، خواست لەسەر نەوت بەرز دەبێتەوە، ئەم كاڵایە كە بۆ چەند دەیەیەكی تریش بە كاڵایەكی گرنگ و ستراتیژی دەمێنێتەوە، زۆربەیجار لە كاتی قەیرانە ئابوورییەكاندا نرخەكەی دەشكێت، بەڵام چیتر رەوشەكە بەوجۆرە نییە، هۆكارەكەشی بۆ خواستی هەڵكشاو لەسەر نەوت دەگەڕێتەوە كە ئەمەش لە چوارچێوەی گێڕانەوەی هاوسەنگیی بازاڕەكەیەتی، بەهۆی جەنگی روسیا و ئۆكرانیاوە دووچاری كۆمەڵێك گرفت بووەوە، هەرچەندە ئەمریكا لە رێی خستنەبازاڕی بەشێكی یەدەكی ستراتیژیی نەوتەكەی و پێدانی نەوت بە ئەوروپا، نەیتوانی بەشێك لە گوشارەكانی سەر بازاڕی نەوت كەم بكاتەوە، چونكە رووبەڕووبوونەوەی گۆڕاوەكانی ئێستای بازاڕی نێودەوڵەتیی نەوت، لە رێی گرتنەبەری پلانی سەرپێییەوە تەگبیر ناكرێت، ئەگەرچی ئەو پلانەش لەگەڵ دیمەنی گشتیی پەرەسەندنەكانی ئەو بازاڕەدا گونجاویش بێت.
دەبێت راستییەك دووپات بكرێتەوە كە ئەوروپییەكان ستراتیژییەتێكی تۆكمەیان بۆ وزە نییە، جەنگی نێوان روسیا و ئۆكرانیا، ئاستی ئەو بۆشاییە گەورەی ئەم بوارە گرنگەی ئەوروپای خستەڕوو، تەنانەت لەگەڵ هاتنی هاوینیشدا، هێشتا خواست لەسەر نەوت و غازی سروشتیی بەرزە، ئەی دەبێت بۆ وەزری داهاتوو چۆن بێت؟ بێگومان هەڵكشانی خواستی دەوڵەتی چین لەسەر نەوت، هۆكارێكی سەرەكی بەرزبوونی نرخەكەی بوو، كە گروپی (مۆرگان ستانلی) پێشبینی دەكات نرخی بەرمیلێكی بگاتە (150) دۆلار، لەكاتێكدا بەپێی تۆمارە جیهانییەكان، بەرزترین نرخ كە بەرمیلێك نەوت تۆماری كردبێت، لە رۆژی 11ی تەمموزی 2008 بوو، كاتێك نرخەكەی گەیشتە (147) دۆلار، واتە لەم چەند مانگەی ئەمساڵی 2022دا، لەگەڵ هەڵكشانی خواست لەسەر نەوت، نرخەكەی بەرزبوونی مێژوویی بەخۆیەوە دەبینێت.
جێگرەوە بۆ وزەی روسیا
ئەوەی ساڵی رابردوو روویدا كە خواست لەسەر نەوت بە هۆكاری راستەوخۆی گەشەی ئابووریی جیهانییەوە بەرزبووەوە، دوای ئەو داچوونە ئابوورییە (أنكماش أقتصادي) مەترسیدارەی كە پەتای كۆرۆنا ڤایرۆس خستییەوە. ئەمەش نرخی بەرز كردەوە، بەڵام ئەو بەرزبوونەوەیە لە چوارچێوەیەكی مەقبولدا بووە، هوكات لەگەڵ دەستپێكی جەنگدا، خۆرئاوا زنجیرەیەك سزای ئابوورییان بەسەر روسیادا سەپاند، بە سزای گەمارۆی هاوردەكردنی نەوت و غاز و تەنانەت خەڵوزیش، بەهۆیەوە نرخەكانیان زیاتر لە (60 %) بەرزبووەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، لە چوارچێوەی ئەو موفارەقاتانە، مانگی ئایاری رابردوو، فەرەنسا گەورەترین دەوڵەتی هاوردەی غازی روسی بووە، بەڵام ئەوەی روونە ئەوروپییەكان لە هەوڵدان تا كۆتایی ئەمساڵ جێگرەوە بۆ وزەی روسیا بدۆزنەوە و ئاستی پشت بەستنیان بە وزەی روسیا زۆر كەم بكەنەوە.
بەردەوامی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت
هۆكارێكی زۆر لە پشت بەرزبوونی خواست لەسەر نەوت و نرخەكەی هەیە، وێڕای نیشانەكانی گەشەی ئابووریی چین و بزاوتی گێڕانەوەی هاوسەنگیی بۆ بازاڕی نێودەوڵەتیی نەوت، گرژی و ئاڵۆزییەكانی لیبیا كە كۆسپی بۆ هەناردەكردنی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ بازاڕەكان دروستكردووە، هێشتا رێگە بە ئێرانیش نەدراوە كە بەپێی بەركەوتەی خۆی لە ئۆپیك نەوتەكەی هەناردە بكات، هەروەها ئەو كێشانەی كە بەردەوام كەرتی نەوتی فەنزوێلا هەیەتی، كە حكومەتی ئەمریكا ئێستا دەیەوێ نەرمییەك بەرامبەر بە حكومەتی فەنزوێلا نیشان بدات، تا نەوتەكەی بە ئاسانتر بخاتە بازاڕەوە.
هەرچەندە ئەو گۆڕانە سیاسییەی ئەمریكا لە سەرەتادایە، بەڵام حكومەتی ئەمریكا داوای لە پیشەسازیی نەوتی ئەمریكا كردووە كە ئەو پاڵێوگانەی چەند ساڵێكە لە ئیشكردن وەستاون، بخرێنەوە كار.
مامەڵە لەگەڵ هەڵئاوساندا
نرخی نەوت ئێستا لە نێوان (115) بۆ (125) دۆلار بۆ بەرمیلێك یاری دەكات، هەندێكیش بۆچوونیان وایە كە تا نێوان (140 - 150) دۆلار بەرزبێتەوە، ئەمەش هۆكارە بۆ زیادبوونی گوشاری هەڵئاوسان لەسەر ئەو دەوڵەتانەی كە هاوردەی نەوت دەكەن، نرخی بەرزی نەوت تێكڕای نرخی بەكاربەرانی بەرزكردۆتەوە، بە جۆرێك وای لە سیاسییەكانی ئەو دەوڵەتانە كردووە كە داوا لە هاووڵاتیانیان بكەن، بە ئاسایی مامەڵە لەگەڵ ئەو رێژە بەرزەی هەڵئاوساندا بكەن.
بازاڕی نەوت پێویستی بە ئاسایی گەیاندنی نەوتە پێی، چونكە هۆكاری كەشی گەرما و لاوازی ئاستی گەشەی ئابووری، لانیكەم لە ئێستادا نەیتوانیوە گرفتی كەمی نەوتی بازاڕی نێودەوڵەتیی چارەسەر بكات.
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان
