״پریاسکە״ کتێبێک بە تامی فەرهەنگ

کتێبی «پریاسکە» کە نووسینی (عەلی حاجی عەبدوڵڵای کەڵۆش)ە، کتێبێکی گرنگە بەتایبەتی لە باسکردنی ئەو ئامێر و کەرەستە کشتوکاڵییانەی لە گوندەکاندا بەکارهێنراون، یان هەندێ وتە و قسەی نەستەقی جوان شیکردۆتەوە، بۆیە دوای مۆڵەت وەرگرتن لە برای نووسەر، پێمان باش بوو لە پاشکۆی «گوندستانی نوێ»دا بڵاوی بکەینەوە.

گوندستانی نوێ

عەلی کەڵۆش

 بەشی هەژدەیەم

خەرتەلە:
بەرز و گەڵا مامناوەند و شاشە، گوڵێكی زەردی زۆر دەكات، زۆرجار دەدا بەسەر گەنم و جۆدا و دەبێتە هۆی بێزاری جووتیار، لە وڵاتی ئێمەدا تەنها بەشێوەیەكی كەم سوود لە خواردنی لاسك و گەڵاكانی وەردەگیرێت، بە پێچەوانەوە لە زۆر وڵاتی دونیادا پەروەردەی دەكەن بۆ تۆوەكەی بۆ دەرمان.
سالمە:
لە مێرگ و شوێنە تەڕەكاندا شین دەبێت و لە رووەكە هازیە سەلك دارەكانە،(سەلكەكەی) بنكەكەی زۆر بە بایەخە و پارەی باش دەكات، بەكاردەهێنرێت بۆ پیشەسازی بەستەنیەكان.
گێلاخە: 
لەسەرەتای بەهاردا دەڕوێت و بەرزنابێتەوە، دوو پەل و سێ پەل و چوار پەلە، درێژ و باریكە و وەك گەڵای نێرگز و بەكلاوی و سورەوەكراوی و بەشێوەی شلەش دەخورێت.
كۆڵ:
نزیكەی بستێك بەرزدەبێتەوە، گەڵای لە گێلاخە دەچێت، لاسك و گۆپكەی دەكرێتە ناو دۆ و دۆخەوا.
هەندێك دابونەریت و دیاردەی نەرێنی و زیادە
سێ رۆژانەی مردوو:
لەدوای سێ رۆژ، كەسوكار و خزم و دۆست و دراوسێكانی مردوو، ئیش و كار و بەرژەوەندییەكانیان وەلادەخەن و روودەكەنە سەرقەبران، بۆ چەند كاتژمێرێك گوێ لە ئاوازی گریان و دەنگی ناقۆڵای كۆلكە مەلایەك دەگرن، ئەمە جگە لە بەفیڕۆدانی كات و بەهەدەردانی پارە بۆ تێچووی مەرسیمەكە دڵتەنگی و كەشێكی نائارام و تەڵخ بەرۆكی زۆرێك لەو خەڵكە دەگرێت. بیهێنە بەرچاوت بەدرێژایی ژیان چەند كەس و خزم و هاوڕێ و دراوسێ و ناسیاوت دەمرن بێجگە لە بەخاك سپاردن و پرسەی مزگەوت، هەردوو جەژنی قوربان و رەمەزانیش سەرقەبران دووبارە دەبێتەوە! ئایا دەبێت چەند كاریگەری لەسەر سایكۆلۆژی و لاسەنگ بوونی تای تەرازووی رەشبینی و گەشبینیمان دیاری بكات.
شەوە:
گوایە خێوێكی ترسناكە و منداڵی تازە بوو دەخنكێنێت، هەندێك جار دەست دەخاتە بینی گەورەكانیش لەخەودا، بۆیە جاران زەیسان واتە تازە مناڵ بوو، لەڕۆژی یەكەمی مناڵبوونیەوە بۆ ماوەی یەك هەفتە ئێشكی دەگیرا و لەلایەن خزم و خەڵكی ئاوایی و گەڕەكەوە، بەنۆرە هەر شەوێك كۆمەڵێك لەلای دەمانەوە هەتا بەیانی، یاری گەڕەلاوژەیان دەكرد تا رێگە بە شەوە نەدەن كاری خۆی بكات، ئەمە لەڕاستیدا هیچ بنەمایەكی زانستی نییە، تەنها بیرۆكە و خەیاڵاتی نەخۆشە، جگە لەوە ژنی زەیسان دەبوایە بۆ ماوەی چل رۆژ لەماڵ دەرنەچوایە و رێگەشیان بە هیچ مناڵێكی ساوای هاوتەمەنی ئەو ساوایە نەدەدا بیهێننە لای، گوایە چلەیان بەریەك دەكەوێت و دەبێتە هۆی نەخۆشی و مردنی مناڵەكان.
حەوتم:
لەدوای تێپەڕبوونی حەوت رۆژ بەسەر لەدایكبوونی منداڵدا، مەڕێك یان بزنێك یان گوێرەكەیەكیان سەردەبڕی و دەیانكرد بە چەندین پشكەوە و دابەشیان دەكرد بەسەر گەڕەك یان ئاواییدا، ئەوەندی بەشی بكردایە بۆ ئەوەی بە لەش ساغی گەورە بێت و مرۆڤێكی سودبەخشی لێدەربچێت.
گوێزەوانە:
مەڕێك یان كاوڕێك بزنێك یان گیسكێكیان سەردەبڕ و كۆمەڵێك خەڵك و مەلای گوندیان بانگێشت دەكرد، ئێوارە نان و خوانێكی شیاو و باشیان دروست دەكرد، دواتریش مامۆستا بانگی ئەدا بەگوێی ساواكەدا و بەو ناوەی كە بۆیان دیاریكردبوو، هەندێك ئامۆژگاری و دوعای بۆ دەكرد.
گۆڕ و نەزەرگە و خسن (قسن):1
لە دونیادا رێزلێنان و پاراستنی شوێنە پیرۆزەكانی ئایین، شوێنەواری مێژوویی و گۆڕستانی شەهیدان، پەیكەری خەباتگێڕان، گۆڕی ئەو گەورە پیاوانەی مۆم و چراوگی شەوەزەنگی نەهامەتی و بەدبەختی گەلەكانیان بوون، بەرز و پیرۆز راگیراون لەبەرئەوەی كوردستان هەمیشە داگیركراو بووە، فەرمانڕەواكانیش ئیرادە و ویستی خۆیان بەسەریاندا سەپاندووە، بۆیە هەژموونی ئایین و سۆز و خۆشباوەڕی تێكەڵ بە خورافیات و شتی بێ بنەمای بەدەر لە ئاینیش بووە، كار گەیشتووەتە ئەوەی هەست بە گرنگی و بایەخی ئاسەوارە دێرینەكان نەكرێت، دەستیان بۆ درێژ بكرێت و تاڵان فرۆش بكرێن، یان وەك پەیكەرەكەی نەرامسین بەفیشەك عەیبدار بكرێن، بەپێچەوانەشەوە هەزاران خسن و كەڵەكە بەرد، نەزەرگە، داروشەخسی پیر، شێخ، وەیس، ئیمام و باوە، لەم وڵاتەدا پارێزراوە و كەس نەیوێراوە چلچێ داری یان دەست بۆ بەردێكی ببات، گوایە ئەمانە كوڕ ئەدەن بە ژنی نەزۆك و شێت و هار چاك دەكەنەوە و هەشیانە كۆڵەكەی كورتی درێژ كردووە، بەری بە هێستر داوە، قۆزاخەی پەمووی كردووە بە ئاڵتوون، خەڵكی كردووە بە بەرد، هەشیانە ئەگەر چڵێك لەدارەكەی بكرێت بە هەنگڵی مەشكەدا، كەرە و رۆنەكەی دە ئەوەندەی جاران زیاد دەكات.
ئینتەرقسن:
35 ساڵ بەر لە ئێستا دەستەواژەی داروشەخسەكە، چەمی وەیسەكە، ئیمان و هی ترم بیستووە و چوومەتە سەردانیان، بەتەنها بوومایە هەستم بە ترسێكی نادیاریش دەكرد، هەزار رەحمەت لە گۆڕەكەی مستەفا بەگی جاف تەڵاقی خواردبوو كە جنۆكە نییە و لێشی دەترسێ، پاش چاو و گوێ دڕینەوەم بینیم بە هەزارەها ئیمام و شەخس و وەیس و قسن و گۆڕ و گومەزی نزرگە لە كوردستاندا هەن و شتی سەیریشیان لەبارەوە دەڵێن:
كۆڵەكەی كورتی درێژكردووە، بەری بە هێستر داوە، قۆزاخەی پەمووی كردووە بە ئاڵتوون، مرۆڤی كردووە بە بەرد، خەڵكانێكی زۆر بۆ چارەسەركردنی نەخۆشییەكانی شێتی، باداری، منداڵ نەبوون، مەرام گرتن و بۆیەك بوونی دڵخوازان روویان تێدەكەن و ناوساجی و دانولە و خێریان بۆ دەبەخشنەوە. لەم رۆژانەدا لە بینینی شانۆگەری (جەللاد) لە هۆڵی رۆشنبیری دەربەنیخانەوە بەرەو ماڵ دەڕۆشتمەوە مام (ح) م بینی كە باوكی دوو مامۆستایە! تورەكەی دانا و بە هەردوو دەستی كێشای بەسەر و جامانەكەیدا و وتی: ئێژی تۆیش لەوێ بویت؟! ووتم: بەڵێ .. بۆ؟ وەڵامی نەدامەوە و رۆشت، زۆرم بەلاوە سەیر بوو دەبێ شتێكی گرنگ روویدابێ و من بێ ئاگا بم، بەدوایدا گەڕامەوە لەبەر دەرگای خۆیاندا لێم پرسی، ئەرێ هیچ روویداوە؟ چی بووە؟ وتی هیچ رووی نەداوە: بەڵام زۆر ناشرینە بۆ تۆ دەچیتە سەیری تەمسیل و مەمسیل؟! پێكەنیم و گوتم: ئەی تۆ لە كوێ بویت وا هیلاك دیاریت؟ وتی: لە بەیانیەوە رۆشتووم بۆ ئیمام محمد، چۆكم هیلاكەتی كرد بە تورەكەكەیدا و مشتێ خورمای دەرهێنا. ها بیدە بە مناڵەكان تەوەڕكە! گەلی براینە پێش 35 ساڵ چوونە سەر مانگ و پشكنینی مەریخ و هەڵدانی مانگی دەستكرد و داهێنانی كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت و زۆری تر لە پێشكەوتنەكانی تەكنەلۆژیای سەردەم بە خەڵكی ئەم سەرزەمینە نامۆ بوون! بەڵام تا ئێستاش شەخس و كەڵەكە بەرد لای ئێمە هەر ئاشنای گیان و دۆستی ژیانی پڕ لە خورافیاتمانن، ئەم تەكنەلۆژیایەش بە ئاسانی تەنگی پێ هەڵنەچنیوون، خوایە بەزەییت پێماندا بێتەوە.