دووەمین جەنگی كەنداو

کوێت رزگاركرا و سوپای عیراق تێکشكا

ئا: لاپەڕەی سیاسەت 

دووەمین جەنگی كەنداو، یان ئەوەی رژێمی پێشووی عیراق ناوی نابوو (ام المعارك) یان جەنگی رزگاركردنی کوێت، لەڕووی سەربازییەوە ناوی ئۆپەراسیۆنی گەردەلوولی بیابانی لێنرا (لە 7ی ئاب 1990تا 17ی كانوونی دووەمی 1991)، پاشان ئۆپەراسیۆنی گەردەلوولی بیابانی بەدواداهات و ئەو قۆناغەش لە 17 كانوونی دووەم تا 28ی شوباتی 1991 درێژەی كێشا.  
جەنگەكە لەلایەن هێزەكانی هاوپەیمانان كە لە 34 دەوڵەت بە سەركردایەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا لەدژی عیراق بەرپاكرا، دوای ئەوەی لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانەوە سەرپشك كرا، بۆ مەبەستی رزگاركردنی کوێت. 

هێرشی زەمینی بۆ رزگاركردنی کوێت، بووە مایەی كۆتایی دووەمین جەنگی كەنداو، لەو هێرشەدا هاوپەیمانان پشتی بە ستراتیژی جەنگی هەمەلایەنە و گشتگیر بەست، بەجۆرێك لە سەرەتاوە سوپای عیراق لەڕێی هێرشی ئاسمانی و بۆ ماوەی 43 رۆژ لاواز كرا

دەستپێكردنی جەنگ 
ناكۆكییەكە پەرەسەندنی یەكەمین جەنگی كەنداو بوو، لە ساڵی 1990 عیراق کوێتی تۆمەتبار كرد بە دزینی نەوت لەڕێی هەڵكەندی لارەوە، بەڵام هەندێك لە شرۆڤەكارە سیاسییەكان پێیانوایە، هۆكاری راستەقینەی تۆمەتباركردنەكە، قەرزە زۆرەكانی کوێت بوو بەسەر عیراقەوە كە خۆی لە یارمەتییە داراییەكانی سەردەمی یەكەمین جەنگی كەنداودا دەبینییەوە و بەغدا نەیدەتوانی بیانداتەوە و دەیویست کوێت بەبێ بەرامبەر لەو قەرزانە خۆش بێت، بەڵام کوێت رەتیدەكردەوە و بە مافی خۆی دادەنا، بۆیە سەدام بە دزینی نەوت وەك بیانوویەك بۆ داگیركردنی بەكاریهێنا. 
كاتێك عیراق کوێتی داگیركرد، سزای ئابووریی بەسەر عیراقدا سەپێنرا و ئەنجومەنی ئاسایش داوای لە عیراق كرد، بێ مەرج لە خاكی کوێت پاشەكشە بكات. 
لەو دەمەدا ئەمریكا و بەریتانیا خۆیان بۆ جەنگ ئامادە دەكرد، ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنی کوێت لە چنگی هێزەكانی عیراق لە 17ی كانوونی دووەمی 1991 دەستیپێكرد و سەركەوتنی گرنگی بەدەستهێنا كە رێخۆشكەر بوو بۆ چوونەناوەی هێزەكانی هاوپەیمانان بۆ چەند بەشێكی خاكی عیراق، هێرشی زەمینی و ئاسمانی بە ئاراستەی کوێت و عیراق و چەند بەشێك لە ناوچە سنوورییەكانی سعودیە بوو، هێزەكانی عیراق لەڕێی هەڵدانی ژمارەیەك مووشەكی (سكود)ەوە بەرەو ئیسرائیل و ریازی پایتەختی سعودیە، وەڵامیان دایەوە. 

جەنگ و ناوە جیاجیاكانی 
جەنگی نێوان ئێران و عیراق بە (قادسیەی سەدام) یان (بەرگریی پیرۆز) ناودەبرا، بە هەمان شێوە ناوی یەكەمین جەنگی كەنداوی هەڵگرتبوو، جەنگی دواتر بە دووەمین جەنگی كەنداو، هەندێك جاریش بە ناوی جەنگی كەنداو یان یەكەمین جەنگی كەنداو، بۆ جیاكردنەوەی لە پرۆسەی ئازادیی عیراق لە 2003، زۆرجار خەڵك بە تایبەتیش خۆرئاواییەكان دەكەونە هەڵەوە و پێیانوایە ئەوە ناوی تەواوەتی جەنگەكەیە، بە تایبەتی دوای ئەوەی فەرمانگەی پۆستەی ویلایەتە یەكگرتووەكان پولێكی دەكرد لە ساڵی 1992 كە ناوی «ئۆپەراسیۆنی گەردەلولی بیابان»ی هەڵگرتبوو، ئەمەش هیچ بوارێكی بۆ گومانكردن لەسەر ناوی ئۆپەراسیۆنەكە نەهێشتەوە دوای ئەوەی لەلایەن سوپای ئەمریكاوە ئەو ناوەی بەسەردا دابڕا. 
پاش ماوەیەكی كەم لە داگیركردنی کوێت لەلایەن عیراقەوە، جۆرج بوشی باوك، دەستیكرد بە ناردنی هێزەكانی ئەمریكا بۆ سعودیە، ئەو پرۆسەیە ناوی گەردەلوولی بیابانی لێنرا، لە هەمان كاتدا هەوڵیدا ژمارەیەك وڵاتی تر رازی بكات، هێز بۆ گۆڕەپانی رووداوەكان رەوانە بكەن، دوابەدوای ئەوە هەشت وڵات هێزی زەمینی رەوانەكرد و چوونە پاڵ ئەو هێزانەی لە كەنداو جێگیركرابوون، ئەم وڵاتانەش بەحرەین و کوێت و عوممان و قەتەر و سعودیە و ئیمارات بوون. 
لیوا قورسەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان 17 لیوا بوون و لیوا سووكەكانیش لە شەش لیوا پێكهاتبوون، وێڕای نۆ فەوجی مارێنز. 
چوار وڵات یەكەكانی فڕۆكە جەنگییەكانی رەوانەكرد و چوونە پاڵ هێزە ئاسمانییەكانی سعودیە و قەتەر و کوێت، وێڕای هێزە ئاسمانییەكانی ئەمریكا و فڕۆكە جەنگییەكانی، ئەمەش ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكانی گەیاندە 2 هەزار و 430 فڕۆكە. 
لەبەرامبەردا عیراق خاوەنی چەند بەلەمێكی تۆپ هەڵگر و بەلەمێكی مووشەك هەڵگربوو، بەڵام بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو كورتهێنانە زۆرە، هێزێكی زەمینی گەورەی مەیدانی هەبوو كە ژمارەیان دەگەیشتە 1.2 ملیۆن سەرباز و 5.800 تاك، 5.100 زرێپۆش، 3.850 تۆپ، ئەمەش توانای هێزی شەڕكەری زەمینیی زیاتر كردبوو، هەروەها عیراق خاوەنی 750 فڕۆكەی جەنگی و تۆپی بەرگریی ئاسمانی و مووشەك و سەدان پارچە چەكی پێكانی ورد بوو. 
هەریەك لە وڵاتە بەشداربووەكانی جەنگەكە، ناوی تایبەتیان بۆ ئۆپەراسیۆنەكە دانا، ویلایەتە یەكگرتووەكان ناوی گەردەلوولی بیابان و ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی بیابان، بەریتانیا ناوی گرانبی كە لە ناوی جۆن مانرز، ماركیز گرانبی فەرماندەی سەربازیی بەریتانیا لە جەنگی حەوت ساڵەوە وەرگیرابوو، كەنەدا ناوی ئۆپەراسیۆنی پێكداهەڵپژان، فەرەنساش ئۆپەراسیۆنەكەی بە ئۆپەراسیۆنی ئەیل شادن ناونا. 

هێرشی مووشەكی بۆسەر سعودیە 
بەرلە دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی گەردەلولی بیابان، شانشینی عەرەبی سعودیە و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا توانایەكی زۆریان خستەگەڕ بۆ گرتنەبەری رێوشوێنی چڕ بۆ بەرگریكرن لە سعودیە، بۆیە 21 سیستمی مووشەكی پاتریۆتیان لە 132 بنكەی هەڵدانی مووشەك لە ناوچە گرنگەكاندا دانا، ئەمەش كاریگەریی ئەرێنی لەسەر بەرگرتن لە بۆردومانی مووشەكی عیراق هەبوو كە گەیشتە 43 مووشەكی سكۆدی عیراقی و بەرەو سعویە هەڵدران، مووشەكەكانی پاتریۆتی بەرگری، توانیان لە ئاسماندا زۆرێك لە مووشەکە سكۆدەكانی عیراق بتەقێننەوە و 20 مووشەكیش ئامانجەكانی پێكا و بەو هۆیەوە 28 كەس كوژران. 

هێرشكردنە سەر بەحرێن
لە 23ی شوباتی 1991، هێزەكانی عیراق سێ مووشەكی جۆری سكۆدییان بەرەو مەنامەی پایتەختی بەحرەین هەڵدا، بەرگرییە ئاسمانییەكان بە مووشەكی پاتریۆت بەرپەرچی مووشەكەكانیان دایەوە و لە ئاسماندا تەقینەوە، پارچەكانی یەكێك لە مووشەكەكان لە نزیك  فڕۆكەخانەی شێخ عیسا كەوتنە خوارەوە و ئەوانی تریش كەوتنە نێو دەریاوە، بۆردومانەكە هیچ زیانێكی لێنەكەوتەوە. 

هێرشكردنە سەر ئیسرائیل 
دوای یەك رۆژ لە دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی گەردەلوولی بیابان، لە 17ی شوباتی ساڵی 1991، هێزەكانی عیراق 43 مووشەك و هەندێک سەرچاوەش دەڵێن 39 موشەکی بەرەو ئیسرائیل هەڵدا، هەندێك لە شرۆڤەكاران و چاودێرانی سیاسی پێیانوابوو، ئامانج لەو هێرشە جووڵاندنی هەستی گەلانی عەرەب بوو، تا دژ بە حكومەتەكانیان بوەستنەوە و گوشار بكەن تا لەگەڵ عیراقدا لەدژی وڵاتە خۆرئاواییەكان بوەستنەوە كە هەوڵ بۆ رووخاندنی دەسەڵاتدارانی عیراق دەدەن، بە بۆچوونی ئەوان، رژێمی عیراق هەوڵیدەدا شەڕەكە وەها وێنا بكات كە لەنێوان عەرەب و ئیسرائیلە، بەڵام ئەمریكا زوو دركی بەو هەوڵە كرد و داوای لە ئیسرائیل كرد، دان بەخۆیدا بگرێت و وەڵامی هێرشەكە نەداتەوە. 

هێرشی زەمینی و كۆتایی جەنگ 
هێرشی زەمینی بۆ رزگاركردنی کوێت، بووە مایەی كۆتایی دووەمین جەنگی كەنداو، لەو هێرشەدا هاوپەیمانان پشتیان بە ستراتیژی جەنگی هەمەلایەنە و گشتگیر بەست، بەجۆرێك لە سەرەتاوە سوپای عیراق لەڕێی هێرشی ئاسمانی و بۆ ماوەی 43 رۆژ لاواز كرا. 
ئەو رووبەڕووبوونەوەیە بە گەورەترین لە دوای دووەمین جەنگی جیهان دادەنرێت، بەجۆرێك نزیكەی ملیۆنێك سەرباز بە زریپۆش و تۆپ و هێزە ئاسمانییەكانەوە رووبەڕووی یەكدی بوونەوە، عیراق لە دوایین ساتدا هەوڵیدا خۆی لە جەنگ بپارێزێت، لە 22ی شوباتی 1991، عیراق  بە پێشنیازێكی سۆڤیەت بۆ ئاگربەست و پاشەكشەكردن لە کوێت لەماوەی 4 هەفتەدا رازیی بوو، بە مەرجێك ئەنجومەنی ئاسایش سەرپەرشتیی ئاگربەست و پاشەكشەكردن لە خاكی كوێت بكات. 
ویلایەتە یەكگرتووەكان بەو پێشنیازە رازی نەبوو، بەڵام بەڵێنیدا هێرش نەكاتە سەر ئەو هێزە عیراقییانەی پاشەكشە دەكەن و مۆڵەتی تەنیا 24 سەعاتی بۆ هێزەكانی عیراق دیاریی كرد، تا بە تەواوەتی لە کوێت پاشەكشەبكەن. 
لە 24ی شوباتی هەمان ساڵ لە سەعات چواری بەیانی، هێزەكانی هاوپەیمانان چوونە نێو خاكی کوێت و عیراقەوە. 
سوپای زەمینی كرا بە سێ كۆمەڵەی سەرەكی، بەجۆرێك كۆمەڵەی یەكەم بەرەو رزگاركردنی شاری کوێت بەڕێكەوت، كۆمەڵەی دووەم ئەركی گەمارۆدانی سوپای عیراقی لەئەستۆگرت لە خۆرئاوای کوێت، كۆمەڵەی سێیەم دەچێتە ئەوپەڕی خۆرئاوا و دەچێتە خاكی عیراق و رێگە لە گەیشتنی كۆمەك بە سوپای عیراق دەگرێت. 
لە رۆژی یەكەمی جەنگی زەمینی، هێزەكانی هاوپەیمانان توانییان بگەنە نیوەی رووبەری شاری کوێت، دوو كۆمەڵەكەی تر هیچ ئاستەنگێكیان نەهاتە رێگە لە كاتی پێشڕەوی. 
لە رۆژی دووەمدا هێزەكانی هاوپەیمانان، هەموو ئەو رێگایانەیان گرت كە كۆمەكیان لێوە دەگەیشتە سوپای عیراق. 
لە 26ی شوباتی ساڵی 1991، سوپای عیراق دەستیكرد بە پاشەكشەكردن، دوای ئەوەی ئاگری لە كێڵگە نەوتییەكانی کوێت بەردا، پرۆسەی پاشەكشەكردنەكە لە هێڵێكی دوورودرێژی تانك و زریپۆش و ئۆتۆمبێلی سەربازیی بەدرێژایی خاڵی سنووری سەرەكیی نێوان عیراق و کوێت پێكهاتبوو، هێزەكانی هاوپەیمانان ئەو هێزەیان بۆردومان كرد، ئەمەش بووە مایەی تێكشكاندنی زیاتر لە 1500 ئۆتۆمبێل و ئامێری سەربازی.
ژمارەی ئەو سەربازانەی لەو رێگەیە كوژران لە 200 سەرباز زیاتر نەبوون، چونكە زۆربەیان ئۆتۆمبێلە سەربازییەكانیان بەجێهێشت و هەڵاتن. ئەو رێگەیە لە دواییدا بە رێڕەوی مەرگ ناونرا. 
لە رۆژی دواییدا، واتا لە 27ی شوبات، جۆرج بوشی باوك سەرۆكی ئەمریكا، رزگاركردنی کوێتی لە دوای 100 سەعات لە هەڵمەتی زەمینی راگەیاند و وتی: ״کوێت رزگاركرا و سوپای عیراق شكا״.
هەروەها وتی: لەسەر هەموو ئاستەكان، دیپلۆماسی و سەربازی و ئابووری دەكەوینە خۆمان، رێگە چارە دیپلۆماسی و ئابووری و سەربازییەكانیش تاوتوێ‌ دەكەین، گەمارۆیەكی ئابووریی هەمەلایەنەمان جێبەجێكردووە، رێوشوێنی دیكەش دەگرینەبەر و راگرتنی هەناردەی نەوتی عیراقی لەبەرچاودەگرین، ئیتر یان لەڕێی داخستنی بۆرییە نەوتییەكانەوە بێت، یان لەڕێی ئەو گەمارۆیەی بەسەر عیراقدا سەپێنرا. 
حوسنی موبارەك، سەرۆكی پێشووتری میسر دوای داگیركردنی کوێت وتی: ئەوەی دەیبینم وێنەیەكی رەشە، من ئەزموونم لەو بوارەدا هەیە، وێنەكە مەترسیدارە، ئەگەر بە باشی درك بەخۆمان نەكەین و بەخێراییەكی لەڕادەبەدەر دەست بە جموجۆڵ نەكەین، قەوارەمان نامێنێت و دەبینە لاشەیەكی بێ‌ گیان و پەڕاگەندە دەبین.
شا فەهد بن عەبدولعەزیز، لە دوای چاوپێكەوتنی لەگەڵ عیززەت ئیبراهیم ئەلدوری وتی: لە چاوپێكەوتنەكەیدا ئەوە بە روونی و راشكاوی دەركەوت، وەڵامەكەیان ئەوەبوو كە مەسەلەکە هیچ شتێكی سەیری تێدا نییە و پێویست ناكات هیچ جۆرە كێشەیەكی بۆ دروستبكرێت، بەشێك لە خاكی عیراق گەڕایەوە بۆ عیراق.  
شا حسێن بن تەڵاڵ، پادشای ئوردن، لە دوایین سەردانیدا بۆ بەغدا و كۆبوونەوەی لەگەڵ سەدام وتی: جیهان هەمووی لەدژی ئێوە كۆبۆتەوە و هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی گەورە پێكهێنراوە، ئەگەر پاشەكشە نەكەیت، ئەو هاوپەیمانییە عیراق بە زەبری هێز لە کوێت دەردەكات. رووداوێكی لەم جۆرە ئەگەر لە چوارچێوەی عەرەبیدا چارەسەر نەكرێت، چارەنووسی نەتەوەی عەرەب با دەیبات. 
حافز ئەسەد، لە نامەیەكیدا بۆ سەدام دەڵێت: ئەگەر عیراق لە کوێت پاشەكشە بكات و لە دوای پاشەكشەكردنەكە هێرش بكرێتە سەری، بەڵێن دەدەین سوریا بەهەموو توانایەكییەوە لە یەك سەنگەردا لەگەڵ عیراقدا دەبێت و شانبەشانی عیراق لەدژی دوژمنانی دەجەنگێت، تا ئەوكاتەی سەركەوتن بەدیدێت.
یاسر عەرەفات، سەرۆكی پێشووی رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستین بۆ سەدام: ئێمە 50 ساڵە بە شكست و كارەساتدا تێدەپەڕین، ئامادەین 50 ساڵی تر بەرگە بگرین، تا پرسی فەلەستین چارەسەر دەبێت، بەڵام نامانەوێت  شكست و كارەساتێكی تر بەسەر عیراقدا بێت.