سیلڤیا پلات:

هەموو ژنێک عاشقی فاشستێکە

شوان ئەحمەد


لە سەدەی بیستەمدا، گوێبیستی شاعیرگەلێکی خۆرئاوایی بەژمارە زۆر دەبین (ت.س.ئەلیۆت، سان جون پێرس، واڵت وێتمان، گۆتفرید بن و...هتد)، لێ لەنێو ئەوانەدا دەنگی خانمێکی غەمناک و تووڕە و ناڕازیش دێتە گوێمان کە لە تەمەنێکی ئێجگار کەمدا (1932 - 1963)، نەخشی خۆی لەسەر دنیای شیعری ئەوروپی و جیهان جێدەهێڵێت.  ئەم خانمە شاعیرەش جگە لە سیلڤیا پلات کەسێکی دی نییە. چ ژیانی و چ شیعر و بەرهەمە ئەدەبییەکانی دی، ئەوە دێنن هەڵوەستەیان لە ئاستدا بکرێت. کچۆڵەیەکی ژیر و بزێو و پڕ خەون و عاشقی گەورەی ژیان و هەمەکار، کەچی سەرەنجام تراژیدییانە سەردەنێتەوە. ئەو باوەشکردنە پڕ عەزرەتەی بەژیاندا، بۆئەوەی لە یەک کاتدا ببێتە نیگارکێش و شاعیر و رۆماننووس و ئەکادیمیست و خاوەن بڕوانامەی باڵا و کەسێکی ناسراو و عەشق بكات و خێزان پێکبهێنێ و منداڵ بخاتەوە، هی ئەوە نییە لەتەمەنی سی ساڵی و لە بەیانیی رۆژی 11ی شوباتی 1963دا بە شێنەیی غازی مەتبەخەکەی بکاتەوە و لێی رابکشێت و ماڵئاوایی لە دنیا بکات. 
مرۆڤ کە بە ژیاننامەی سیلڤیا پلاتدا دەچێتەوە، رێک و راست ئەم پرسیارە لە بەردەمیدا قوت دەبێتەوە: (ئەرێ بەم تەمەنە کورتەوە، چۆن فریای ئەو هەموو شتە کەوتی؟)، هەر لە خۆپەروەردەکردنەوە، تا بە نووسینی زۆر و عەشقی خەیاڵی و پڕ خیانەتی تید هیوز و دایكایەتی دوو منداڵ و خوێندن و شەڕ لە پێناوی فەزای ئازادتر و كراوەتر بۆ ژنان. لەوەش واوەتر ئەوێک كە خۆی وەك كەفی سەر گەنم و رووناکیی گەشاوە و بریقەداری سەر زەریا و ئۆقیانووسەكان دەبینێ (وەك لەچامەی شیعریی ئێرییەڵ دا باسی دەکات)، چۆن وا زوو چۆكی دادا و کۆتایی بە چیرۆکی ژیانی خۆی هێنا؟
مارگری پیرلۆفیش لە خوێندنەوەی دیوانی (ئێرییەڵ) دا، بۆ پاساوهێنانەوە بۆ خۆکوشتنەکەی، هەر ئەوەندەی پێیە کە بڵێت:(ئاخر ژیان لەوپەڕی هێزیدا دەمرێت و خۆكوشتنیش وەرچەرخانێکی کتوپڕە و لە ئان و ساتدا روودەدات).
بۆخۆم هەرچی جارێك ژیننامەكەی یاخود شیعر و نامەكانی دەخوێنمەوە، یان ئەو وتار و نووسینانە بەسەردەكەمەوە كە ساڵانە لە بارەیەوە دەنووسرێن، راستەوخۆ ماجەرای ژیان و ئەدەبیاتی سادقی هیدایەت و فروغی فروخزادم، بیردێتەوە.  وەك چۆن ئەفسانەیەك كە لە ژیانی فروغ ئاڵاوە و دەرگیری بەگەنجی  مردنیەتی، بۆ سیلڤیا پلاتیش هەمان شت راستە.
دابڕانی فروغ لە شاپور و پلاتیش لە تید هیوز، خاڵیكی دیكەی هاوبەشی وێرانبوون و ژیانیانە. لەوانەش گرنگتر نامەكەی فروغ كە بۆ باوكی دەنووسێت و دەردەدڵی خۆی تێدا دەكات، بە جۆرێك لە جۆرەكان لەگەڵ قەسیدەی (باوكە)ی سیلڤیا پلاتدا یەك دێتەوە و هەمان گلەیی و گازندە و ئەو شتانە دەبینن كە لە ناخی هەردووكیاندا پەنهان بووە. ئەوەی پلات دەنووسێت :(هەمیشە لێت ترساوم)،  دەقاودەق گواستنەوەی هەمان دێڕ و پەرەگراف و راز و نیازی دڵی فروغە لەنامەكەیدا .
خۆشبەختانە قەسیدەی (باوكە) كە یەكێكە لە قەسیدە بەناوبانگەكانی، بەزمانی كوردی لەگەڵ كورتە شیكردنەوەیەكی شیعرەكەدا بەردەستە.
بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانە :(گۆڤاری شیعر –ژمارە حەوت ، ساڵی 2018 – وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە شلێر رەشید). هاوكات سیناریۆ و شێوازی خۆكوشتنەكەشی وەك ئەوە وایە لاسایی هیدایەتی كردبێتەوە. جگە لەوە بیركردنەوە لە مەرگ و خۆكوژیی چۆن كۆتایی زۆربەی بەرهەمەكانی هیدایەتیان رەنگڕێژ كردووە، بەو جۆرە شیعرەكانی پلاتیش خاڵی نین لەوانە.

شەونم كە پەرش دەبێت 
خۆكوشتنە بەرەو سووربوون دەڕوات 
چاو، مەنجەڵی سەر ئاگردانی بەیانیانە.
(کۆتا کۆپلەی ئێرییەڵ)
سی ساڵ داماو و  رەنگ زەرد
 نەموێراوە هەناسە بدەم، یان بپژمم

دەساڵان بووم کە تۆیان ناشت، بیست ساڵان بووم، هەوڵمدا بمرم بۆ ئەوەی بگەڕێمەوە، بگەڕێمەوە، بگەڕێمەوە بۆلات 
وامزانی تەنانەت ئێسکەکانیش دەمرن.
(چەند کۆپلەیەک لە قەسیدەی باوکە)

پلات وەک هیدایەت مرۆڤێکی نەرمونیان و میهرەبان بووە، هەربۆیە هەردووكیان بۆ ماڵئاواییكردن لە ژیان ئاسانترین جۆری خۆكوژیی هەڵدەبژێرن (كە خۆكوژییە بە گاز). هیدایەت ماوەیەك بەرلەوەی داڵغە و مەراقی خۆكوشتنەكەی بكاتە عەمەلی و جێبەجێی بكات، بە یەکێك لە هاوڕێكانی دەڵێت:(خۆكوشتن بە گاز ئاسانترین جۆری خۆکوژییە. گەلێک خەیاڵی شیرین و خۆشی وەهات لا دروستدەكات كە نیگەرانی و ترسی مەرگت لێ دوور دەخاتەوە).
ئەم سێ بوونە (جارێك ژیانیان و جارێك بەرهەمەكانیان و سەرەنجامیش مردنیان بەو چەشنە و بەو تەمەنەی تێیدا سەریان نایەوە، بوونە ئەفسانە و هەتا دێت ئەفسانەی زیاتر و زۆرتریشیان لێ‌ دەئاڵێت، ئەوەتا سیلڤیا پلات جارێك وەك سیمبولی تراژیدیا و ناوبەناوێك وەك مارلین مۆنرۆی ئەدەبیات و ئایكۆنێكی فێمێنستی، ناودێر دەكرێت.

ئەم شاعیرە هەست ناسك و خاوەن ئەندێشە قووڵە، دەیویست لە ژیانیدا هەم ژن و هەم هاوسەر و هەم دایك بێت، سەرباری هەموو ئەوانەش
عاشق و ئەویندار بێت

ئەم شاعیرە هەست ناسك و خاوەن ئەندێشە قووڵە، دەیویست لە ژیانیدا هەم ژن و هەم هاوسەر و هەم دایك بێت، سەرباری هەموو ئەوانەش عاشق و ئەویندار بێت. ئەم ئومێد و خولیایانەش، لەگەڵ شاعیری بەریتانی تید هیوزدا ئەزموون دەكات. ئەزموونی حەوت ساڵ هاوسەرگیری و عەشقێكی شێتانە و بەرهەمەكەشی دوو منداڵ  (كچێك و كوڕێك) دەبێت. لە زانكۆی كامبردج یەك دەبینن و ئەو شاعیرە ئینگلیزییە دەبێتە شاسواری خەونەكانی. دەستڕاگەیشتنی بە تید هیوز، حەزی زیاتری تێدا دەچێنێت بۆ فڕین بە ئاراستەی خۆر و ئاوێزانبوونی ژیان بە پڕاوپڕی. لێ‌ كۆتایی چیرۆكەكە، شتێكی دیكەی لێ سەوز دەبێت. كۆتاییەكی تراژیدیی كە ئێستا لای هەمووان مەعلومە ئەو ژیانە شاعیرانەیە بە جۆرێكی دی دەگۆڕێت و وای لێدێت، وەك هونەریك چاو لە مردن بكات و خۆی فێری ئەو هونەرە بكات. 
شیعرە سوریالی و سیمبولیكییەكانی  بەر لەو قۆناغەی خۆی بکوژێ، (تەم و تاریكی و ئاڵۆزییەكی) زۆریان پێوە دیارە. بارودۆخی خراپی دەروونی و رۆحی دوای تێكچوونی پەیوەندییەكانی بە تید هیوزەوە، وای لێدەكەن فریشتەكانی جێیبهێڵن و ئەهریمەنەكان تەوقی بدەن. سەرەنجام رۆژ بەڕۆژ قەناعەتی خۆكوشتنی لەلا تۆختر دەبێتەوە. ناپاكی هاوسەرەكەی و جێماوی و تەنیا كەوتنی بەدیار دوو كۆرپەكەیەوە و ئاڵۆزیی ژیانی،  ئەو بڕیارەی پێدەدەن تا ماڵئاوایی لە ژیان بكات.
سیلڤیا پلات شەست و یەک ساڵ بەرلەئێستا خۆکوژیی كرد، رەنگە هیچ کەسێکیش نەزانێت لە ساتەوەختی كردنیدا بیری لە چی کردۆتەوە، ئەو بە دنیایەک خەونەوە دەستی پێكرد و میراتییەكی شیعریی تایبەتیشی لە دوای خۆی بەجێهێشت. بەدڵ سەوداسەری جوانییەكی ئیدیال و ژیانێکی سادە و پڕ خرۆش بوو، هەرئەوەش لە میستیك و دنیای سۆفیگەری نزیكی دەکردەوە. دوای جیابوونەوەی لە تید هیوز، دێتە سەر قەناعەتەکەی هیدایەت كە لە یەکێک لە چیرۆکە پڕماناکانیدا گوزارشتی لێدەکات و دەڵێت:(ئێمە هەموومان تەنیاین، نابێ خۆمان فریوبدەین، ژیان زیندانە، زیندانگەلی هەمەجۆر، لێ کەسان، کەسانێک هەن دەموچاو بەدیواری زینداندا هەڵدەسون و خۆیان تەفرەدەدەن، هەندێک کەس دەیانەوێت هەڵبێن، هەر بە هەوانتە دەستیان زامداردەكەن هەندێكی كەش شین دەگێڕن، بەڵام گرنگترین شت ئەوەیە خۆمان فریوونەدەین،  ئاخر كاتیك دێت مرۆڤ لە خۆتەفرەدانیش بێزار دەبێت). ئەم ژنە شاعیرەش بە ئومێدی ژیانێکی شایستە و خەونێکی گەورە، دەستی بە نووسین و خۆپەروەردەكردن كرد و خۆی رادەستی عەشقێکی شێتانە كرد، لە ئامێزی شاعیرێكدا كە نێو و نێوبانگی خۆی هەبوو، کەچی زوڵمەت دنیاكەی تەنی و شیعر و ژیانی بەجێهێشت.
ئەو دێڕە شیعرەی لە چامەی (باوكە) دا بە پیتی درشت نووسیویەتی:(هەموو ژنێک عاشقی فاشستێکە) رستەیەكی هاکەزایی و سەرپێیی نییە و هەر تەنها رەشکردنەوەی لاپەڕەکان نەبوو، بەڵکو حاڵەت و دۆخیکی کۆنکرێتیی واقیعی بوو کە خۆی بە گۆشت و خوێنەوە، لە ژیانیدا ئەزموونی كردبوو.