خوێندنەوەی: شێرزاد حەسەن
3 – 3
- سەپاندنی نەخشەیەکی پیاوکردە بەسەر ژناندا:
ئەوە خودی پیاوەکانن بڕیاردەدەن خانمەکان چ کار و ئەرک و رۆڵێکیان هەیە لە ژیاندا، یان ئەو شتانە چین مەرجە ئەوان نەیکەن، چ جۆرە بیر و بۆچوون و رەفتارێک هی ئەوەنین خانمان لێیان نزیک ببنە، بەڵام ئەوەش بەو مانایە نایەت کە ژنان بە گشتی و دایکان بە تایبەتی بۆ هەمیشە ژێردەستە بووبن، مێژووی خۆمان و هی نەتەوەکانی دیکە، بە رێژەیەکی کەمیش بێت، نموونەی وا هەن سەرەژن و دایکانی خاوەن سیحر و ئەفسوون و کاریزما و دەستەڵات بوون، بەڵام ئەوەشمان بیر نەچێت کە دوا بڕیار و هێز و دەستەڵات هی پیاوەکان بوون، بەڵام سرووت و ترادسیۆنێکیش هەبووە کە بە درێژایی مێژوو ژنان و کچان لەسەروەختی مەرگی ئازیزانی خۆیاندا وا چاوەڕوانکراوە گەرمەشین و گریان و لەخۆدان و لاواندنەوە و سەردولکە و پرچ و روومەت رنینەوە ئەرکی ئەوان بووە، بیانووەکەش ئەوە بووە کە ژنان و دایکان و خوشکان ناچارن پرسەکان گەرمتر بکەن، چونکە ئەوان کچانی ئەو «حەوا»یەن کە «ئادەم»ی باوە گەورەمانی فریوداوە و لە ئاکامدا لە«بەهەشت» دەرکراوین، لە پای ئەو«یەکەمین گوناه»ە دا مەرجە بۆ هەتا هەتایە پرسەکان خۆش بکەن، سەرباری ئەو سزایەش کە لەسەر ئاستی میللیگەرایی زەق دەکرێتەوە، سەروەختی «سوڕی مانگانە» و خوێن بینیندا لە زۆر کار و ئەرکی پیرۆز بێبەش دەکرێن، هاوکات ئەدەبیاتێکی واش لە ئارادا هەبووە و ئێستاش تۆمار و بەڵگەکان هەن کە وتراوە ژان و ئازاری کوشندەی سکوزا کردن و منداڵبوون، جۆرێکە لە سزا لە پای ئەوەی خودی «حەوا» وایکرد چیدیکە «ئاسمان – نشین» نەبین و بووین بە «زەمین –نشین»!
لە ناو کۆمەڵگە داخراوەکان و نەریتپەرست و مەزهەبزەدەی توندڕەودا، پیاوەکان بڕوایان وایە کە هەموو دونیا ماڵی ئەوانە، بەڵام تاکە شوێنی شیاو بۆ ژنان و کچان بەتەنها ماڵەکانی خۆیانە و بەس
هەتا ئەو کاتانەی ئەنترۆپۆلۆژیستەکانی ‹رۆژئاوا› دەکەونە بەراوردکاری سەبارەت بە هەر دیاردەیەکی رامیاری و ئابووری و کۆمەڵایەتی، ژمارەیەکی کەم بێت یان زۆر، وەک رۆحێکی زاڵ و سێنتراڵ خۆیان بە مەزن و باڵاتر زانیوە و هەم نازکردن بەسەر کولتووری گەلانی دیکەدا پیادە دەکەن و رەوایەتی بۆ خۆیان دەستبەر دەکەن، بە مەرجی کۆیلەکردنی خەڵکانی بندەست و داگیرکراو، نموونەی بەملکەچ پێکردن و بەندەواری خەڵکانی ئەفریقا و جیهانی سێیەمین، بەڵام ژمارەیەک هەیە لەو کۆمەڵناس و دەروونناس و ئەنترۆپۆلۆژیستانەی بایی ئەوەندە دەفامن کە دوای بەدواداچوون و لێکۆڵینەوە، پێکەوە ژیاون و زیندەگییان کردووە بە مەرجی تەبابوون و ئاشتییەوانی، دەگەنە ئەو بڕوایەی مرۆڤدۆستی و بوونی بەها باڵاکان و خەسڵەتەکانی رۆحپەروەری پەیوەست نییە بەوەی وا بکات باکووری دەوڵەمەند و باشووری هەژار ببێت بە هەقیقەت و دیفاکتۆ، یان رۆژئاوای شارستان و کۆمیونتی کێوی و سەرەتاییەکان بکات بە دوو بەشەوە، یەکەمیان تۆکمە و بەهادار و دووەمیان بەربەریست و جەنگەڵنشین و شۆراو لەهەموو رەوشتمەندی و مۆڕاڵێکی ئینسانی. بۆ سەلماندنی ئەم روانینەش بەڵگە و بیانووی زۆریان تۆمار کردووە کە خودی مرۆڤناسە رەوشتمەندەکان ساڵەهایان بۆ گەڕان و سۆراغ و پشکنین و لێکۆڵینەوە تەرخان کردووە کە وایکردووە بە جۆرێکی دیکە سەیری «سێنترالیزمی رۆژئاوا»بکەین و بگرە گومانیشی لێبکەین.
- ئەفسانەی یەکسانی و سەربەستی:
بۆ هەمیشە کۆمەڵگە جیاوازەکانی سەر رووی زەمین لەسەرهەموو ئاستە جیاوازەکان خاڵی هاوبەشیان هەیە، بەڵام کە جیاوازن و هەم فرە کولتوورن بێ ئەوەی هیچ کەس و لایەنێک وای بسەلمێنێت ئەخلاق و ئێتێک و مۆڕاڵی ستاندارد و یەک بونیاد و شێوە و تاک پێوانە لای خۆیەتی، دەتوانین بانگەشەی ئەوە بکەین کە دایکەکان سەبارەت بەسۆزپەروەری و میهر و قوربانیدان، بە ئەندازە و رێژەیەکی بەرچاو لەیەکدی دەچن، سەبارەت بە چۆنییەتی ژیان و زیندەگی، بە گەڕانەوە بۆ قۆناغ و سەردەمانی بەر لە مێژوو، لە ئازایەتی و جوانی و مەینەتیدا هاوبەش بوون. لەگەڵ ئەوەشدا بە درێژایی مێژوو کۆمیونتی و کۆمەڵگە جیاوازەکانی مەردمگەل لەنێو جوگرافیاکانی ئێرە و ئەوێندەرێ، چەندە لێکچوون و خاڵی هاوبەشیان هەبووە، بەقەد ئەوەش لێکچوون و نزیک بوون، فرە کولتووریی خاڵی ناکۆک و دابڕ و جیاوازیان لە نێواندا هەبووە.
هیچ گومانێک لەوەدا نییە ئێمە لە کۆمەڵگایەکی «پیاوسالاری- پاتریارکی»دا دەژین کە لەنێو هەمووکایەکانی ژیاندا هەر رەگەزی نێرینە زاڵترە بەئەندازەیەکی نامرۆیی و دوور لە یەکسانی و دادپەروەری و سەربەستی و خودگەرایی و سەرخۆبوون، بەشێکی زۆری پرنسیپەکان و بەها باڵاکان و ئایدیا مەزنەکانی مرۆڤپەروەریی لە ژێر سایەی رۆحی ماددەپەرستی و سیستمی کاپیتالیزم/ سەرمایەداریی خۆیان لە دەستداوە کە زادە و دەستکردی خودی رۆحی ‹پاتریارکی و نێرسالارییە›، ئەو سیستمەیە کە بازاڕ و دوکانەکانی وا لە دەست سەرمایەدارەکانی «رۆژئاوا» و «رۆژهەڵات»دایە بە رەهایی؛ کە ئیدی بایی ئەوە نەماوە بە بیانووی ‹گڵۆبەلایزەیشن/ جیهانگیری› و سەرهەڵدانی سەردەمێکی تازە فریومانبدەن، بە تایبەتی گەر لە خەمی دادپەروەری و یەکسانی و سەربەستی و شکۆمەندییەکی مرۆڤپەروەرانەدا بین. نێرگەلێک کە هێز و توانستە رامیاری ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانیان زۆر خراپ و بەدکارانە بەکار دێنن، جەنگەکان بەرپا دەکەن، نەوسن و چڵێسن لەسەر هەموو ئاستەکاندا و تێرنەخۆرەن، جا لەسەر خوانێکی شاهانە بێت یان تەماعگیری و داگیرکردنی خاک و خەڵکانی دیکە بێت. لە هەموو بوارێکدا ئەگەر گۆڕەپانەکەی قۆرغکراوی بە تەنها سەر بە چالاکیی نێرینەکان بێت بۆ هەمیشە، ئەوسا خودی ململانێی نێوان زلهێزەکان خوێناویتر دەبێت کە تا هەنووکەش بەردەوامە و هەر هەموومان دۆزەخەکەی دەبینین و بگرە تیایدا دەژین، بۆ هەمیشە واز لە رۆحی یەکتری بەزاندن نا هێنن بە ناوی سیاسەتبازییەوە، بە تایبەتی لە بواری سەرمایەگوزاریدا، هاوکات قۆرغکردنی کایەی ئایین لە دێر زەمانەوە تاوەکو ئێستاکێ بەردەوامە، کە سیاسەتبازەکان بەو دیوەدا کەڵکی لێدەبینن کە خودی ‹یەزدان› خۆی وای دابەشکردووە، فریودانەکە لەوەدا گرەوی بردۆتەوە کە زەنگین و دەوڵەمەندبوون و هەژاری و بێنانی و برسییەتی، حیکمەتی ئیلاهی تێدایە، بە تایبەتی لێرە و هەنووکە، ئەم خورافەتە بەرکەماڵە بە دیوە نێگەتیڤ و نەرێنییەکەیدا!
- ململانێی پاتریارک/ باوکسالاری و ماتریارکی/ دایکسالاری:
گریمان هیچ قۆناغێک نییە لە مێژوودا کە تیایدا «دایکسالاری» بە هەقیقەت وەربگرین، هەتا گەر ‹فێمینستەکان› و ‹ئانترۆپلۆژستەکان› گەرەکییانە ئەم ئەفسانەیە بەسەر ئەوانەدا بسەپێنن کە بڕوایان وایە مێژوو بۆ هەمیشە دەستکردی نێرینەکانە و «باوکسالاری» بە هەموو کەموکوڕی و گرفتەکانی راستییەکی حاشا هەڵنەگرە، بەڵام کۆی ئەم روانینە ناکۆک و جیاواز و دژ بەیەکانە سەبارەت بەوەی ئاخۆ کامەیان زاڵتر و درێژخایەنتر بوو کە تاوەکو ئێستاکێ برەوی هەیە؛ گەرچی ئەوەی جێگەی گومان نییە و ئەو راستییەیە کە ئەو هەلومەرجی ژیانە و بگرە خودی زەماوەند و دامەزراندنی دەزگای خانەوادەگی بۆ خۆی جێگەی گومان و پرسیارە کە پڕە لەبێدادی و نایەکسانی و جیاکردنەوەی نێرینە و مێینە لەسەر بناغەی ژێندەری و فیسیۆلۆژی، سەرباری بەخشینی پێگەی بەرزتر بە نێرینەکان لەسەرحیسابی مێینەکان؛ ئەوەشیان زیان بە کۆی بونیادی هەر کۆمەڵگە و میللەتێک دەگەێنێت و ئاکامەکەی کوشندەیە کە هەنووکە ئێمە تیایدا دەژین!
با واز لەوە بێنین ئاخۆ گەڕانەوە بۆ بەرلە مێژوو «ماتریارکی-دایکسالاری»ی یان «پاتریارکی-باوکسالاری»ی لە برەودا بووبێت و بە هەڕمێن بووە و رۆڵی گەورەتری هەبووە؟ گەرچی خودی مێژوویش بووەتە جێگەی پرسیار کە ئاخۆ مۆرک و جێدەستی ژنانی پتر بەسەرەوە هەبووە یان دەستکردی پیاوە؟ ئەوەی پتر بەرچاوە ئەوەیە، ژمارەیەک لە شارەزایانی ئەم بوارە کە فێمینستەرادیکالەکان و ئارکیۆلۆژیست و ئەنترۆپۆلۆژیستەکان و بیرمەندەکانی ناو کایەی زانستە مرۆییەکانن، جەخت لەوە دەکەنەوە کە مێژوو مۆرک و جێدەستی «پیاوسالاری» بەسەرەوەیە، هەر بۆیە لە لایەن ژنان و پیاوانی یەکسانیخواز و مرۆڤپەروەر جێگەی گومان و پرسیار و هەم شایستەی گۆڕانکاری و بگرە هەڵوەشاندنەوەیە، چونکە بێدادی و ستەم و چەوساندنەوە و جیاکاری تا ئاستی راسیستی و رەگەزپەرستی و توخمپەرستی و سەردەستەیی نێرینە رۆیشتووە و جێکەوتە بووە تا هەنووکە؛ لەنێو هەموو کایەکان و چالاکییە مرۆییەکاندا بەرکەماڵە بە دیوە نێگەتیڤ و نەرێنییەکەی!
سەرچاوەکان:(مەرگی وەنەوشە: کۆچیرۆکی رۆژنامەنووسی) و (چاوەکانی تابان: کۆچیرۆکی ریپۆرتاژی رۆژنامەنووسی) لە نووسینی ‹یاسین قادر بەرزنجی›.
سەرنجێک: هەردوو کتێبەکەی پێشکەش بە «فاتمە خان»ی دایکی و کۆی خانمانی خانەوادەی خۆی کردووە!
