ئیبراهیم محێدین موراد*
33 ساڵ لەمەوبەر و لە رۆژی 26/6/1989 کە یەکێکە لە رۆژە رەشەکان و تاوانێکیترە دەرهەق بە خەڵکی قەڵادزێ و دەڤەری پشدەر کراوە، دەچێتە چوارچێوەی سیاسەتی جینۆسایدەوە.
لەو رۆژەدا دانیشتوانی ئەو دەڤەرە زامدارە بە دانیشتوانی ناو شاری قەلادزێ و گوند و ناحییەکانی سنوورەکەوە بە شێوەیەکی زۆرەملێ ناچارکران ماڵەکانیان بەجێ بهێڵن و هەر بەزۆرەملێ بۆ هەردوو ئۆردوگای بازیان و خەبات لە هەردوو پاریزگای سلێمانی و هەولێر راپێچکران، بەهۆی رووخاندنی ماڵ و دوکان و باخچە و هەموو ئاوەدانییەکانیشەوە ناچارکران یادەوەرییەکانیان لە زیدی باب و باپیرانیاندا بخەنە ژێر گڵەوە.
راگواستن و تۆقاندن و لە ناوبردنی گەلی کورد لە باشووری کوردستان لەلایەن رژێمە یەکلەدوایەکەکانی عیراقەوە کە دواهەمینیان رژێمی بەعسی رووخاوە، باکگراوندێکی مێژوویی دوورودرێژی هەیە، هەوڵی دوژمنانی گەلی کورد بۆ لەناوبردنی خەڵکی کوردستان و داگیرکردنی خاکەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پێش دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق، چونکە هەتا دروستبوونی دەوڵەتی عیراق بە شێوەی جیاجیاوە لەلایەن داگیرکەران و زلهێزە ناوچەییەکانەوە هەبووە و بە چەندین قۆناغ جێبەجێکراوە.
سیاسەتی قڕکردن و راگواستن
بە دروستبوونی دەوڵەتیی‌ش، گەلی کورد بە مەترسیدارترین قۆناغدا تێپەڕیوە، لە رێگەی سیاسەتی قڕکردن و راگواستن و تەعریبکردن تا سەردەمی رژێمی بەعسی روخاو کە سیاسەتی بە بەعسیکردن و کیمیاباران و ئەنفالیشی هاتەسەر. بۆیە ئەگەر زۆر نەگەڕینەوە بۆ قووڵایی میژوو، ئەوا دەکرێت بڵێین ناوچەی پشدەر و شاری قەڵادزێ لەو نەهامەتییانەدا پشکی شێری بەرکەوتووە و هەمیشە بۆتە جیگای چاوتێبڕینی حکومەتەکانی عیراق کە زۆربەیان بە سیاسەتێکی فاشیستانە مامەڵەیان لەگەڵ دۆزی کورددا کردووە و سەردەمی بەعس ئەو سیاسەتە گەیشتە ترۆپکی فاشیزم.
لە دەیەکانی حەفتاکان وهەشتاکانی سەدەی رابردوودا دووجار قەڵادزێ کەوتە بەر هەڵمەتی فاشیستانە، جگەلەوەش لە چەندین هەوڵی دیکەی بەعسییەکاندا ئەو سیاسەتە بەشێوەیەکی بە بەرنامە دژ بەو شارە و گوند و شارۆچکەکانی سنوورەکەی پیادە کرا، بۆیە ئەگەر لە جۆر و شێوازەکانی جینۆساید و ئامانجەکانی وردبینەوە، ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە رووخاندن و راگواستنی زۆرە ملێ و تێکدانی ژینگە و دواجار تەختکردنی ئەو شارە گەورەیە لە 26/6/1989دا جینۆسایدێکی سەلمینراوە بەپێی هەموو بەڵگەکان، چونکە مەبەستی رژیمی بەعس قڕکردن و لەناوبردنی دانیشتوانی شارەکە بوو، مەبەستی تێکدانی باری ژینگە و کەلتور و بنەمای ئابووری و بایۆلۆژی هەموو دەڤەرەکە بوو، هەربۆیە لە درێژەی ئەو سیاسەتە ناڕەوایەی کە رژێمی بەعسی لەناوچوو پەیڕەوی دەکرد بەرامبەر میللەتەکەمان، یەکێک لەوانە راگواستنی قەڵادزێ و شارۆچکە و گوندەکانی دەڤەری پشدەربوو، چونکە ئەگەر زۆربەی گوند و شارۆچکە و قەزاکانی دیکەی باشووری کوردستان پێشتر پاساوی پشتێنەی سنوور و بوونی پێشمەرگە و جەنگی عیراق ئێرانی لە پشتەوە بووبێت، ئەوا رووخاندنی قەڵادزێ و راگواستنی دانیشتووانەکەی پاش نزیکەی ساڵێک لە کۆتایی هاتنی جەنگی عیراق - ئێران و هەر هەشت شاڵاوەکەی ئەنفال جێبەجێ کرا کە گوایە بە وتەی خۆیان شەڕی پێشمەرگەش نەمابوو.
سەرھەڵدانەوەی شۆڕشی نوێ
لەدوای رێکەوتننامە شومەکەی جەزائیر لە ساڵی 1975 لە نیوان عیراقی بەعس و ئێران ی شاهەنشایی ھەندێک شوێنی سنوری بە دووری نزیکە ی 20 کیلۆمەتر تا ساڵانی 1977 راگوێزران ئەوانەی دەکەوتنە سنووری قەڵادزێ لە بناری قەندیل کە ژمارەیان نۆ گوندبوو دەستی پێکرد، بە پاساوی ئەوەی کە ئەم گوندانە لە دوای نسکۆی شۆڕشی ئەیلول و سەرھەڵدانەوەی شۆڕشی نوێ، لە ناوچە سەختەکاندا بوون و ببوون بە بنکەی سەرهەڵدانەوە و جۆشدانەوەی خەبات و خەڵکەکەشی پشتیوان و یارمەتیدەری پێشمەرگە بوون، بۆیە سەرەتا ئەوانەی راگواست بۆ سنووری ناحیەی سەنگەسەر و لەوێ ئۆردوگای بۆ دروستکردن، قۆناغی دووەمیش لە سالی 1978 دووبارە رژێم بە بیانووی یارمەتیدانی گوندەکانەوە بۆ ھیزی پیشمەرگە و سەرنەوی نەکردنیان تەواوی گوندنشینەکانی سنووری پشدەری راگواست بۆ هەرسێ ئۆردوگای زۆرەملێی (پێماڵک، تووە سووران و بەستەسێن.
ئەو سیاسەتەی رژێم بە تەنها لایەنی ئەمنی و سەربازیی و سیاسیی نەگرتەوە، بەڵکو لایەنی ئابووریی و کەلتوریشی گرتەوە، کە بەهۆی بێکارکردنی گەنجانەوە کەلتوری قومار و بوونە چەکداری بۆ هێشتنەوە، ئەگەرچی زۆربەی هەرەزۆری خەڵکی گوندەکان ھەڵوێستی کوردانەیان رێگەی نەدان بکەونە ئەو بۆسەیەوە و خۆیان دەپاراست، بەڵام هەندێکیان کەوتنە هەڵەوە.
قۆناغی سێیەمیش لە دوای ئەنفالەکان و جەنگی عیراق – ئێرانەوە و لە مانگەکانی تەمموز و ئابی 1988 ەوە دەستی پێکرد کاتێک ئۆردوگای بەستەستێنیشی راگواست بۆ ناوچەی حاجیاوای دەڤەری بیتوێن.
لە قۆناغی چوارەمیشدا کە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی 1989دا دەستیپێکرد، ناوەندی شاری قەڵادزێ و ناوەندەکانی ناحیەی سەنگەسەر و ھەموو گوندەکانی دەوروبەریانی بە تەواوەتی بۆ سنووری پارێزگای سلێمانی و ھەولێر بەسەر ئۆردوگا زۆرەملێکانی (بازیانی یەک و بازیانی دوو)دا دابەشکرد کە ناویان نابوو (مدینه السلام) لە سلیمانی لە ھەولێریش بەسەر چەند ئۆردوگایەکدا دابەشکران ئەوانیش ئۆردوگا زۆرەملێکانی (خەبات، جەدیدە، کەوەڕگۆسک، دارەتوو) بوو.
ھۆکاری زیاتری راگواستنی دەڤەری پشدەر لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو کە ناوچەی پشدەر و شاری قەڵادزێ ھەم وەک شوێنی جوگرافی و خەڵکەکەی کاریگەرییەکی زۆریان ھەبوو لە روبەڕوبوونەوەی رژێمی لەناوچووی بەعسدا و لە ھەموو حاڵەتەکاندا پشتیوانی شۆڕشەکانی کوردستان بوون، بەتایبەتیش شۆڕشی نوێ.
لە ئۆردوگای زۆرەملێی خەباتەوە
ئەو سیاسەتەی بەعس ئەگەرچی بۆ رووخاندن و داڕماندنی هەموو بوارەکان بوو، بەڵام قەڵادزێییەکان هەموو شتەکانیان لەدەستدا جگە لە هەڵوێستی کوردایەتی و نیشتمانپەروەریی، بۆیە لەگەڵ سوسەکردنی هەواڵی ئامادەکاریی بۆ راپەڕین، ئەوان لە ئۆردوگای زۆرەملێی خەباتەوە لە هەولێر راپەڕین و بوونە سەرمەشقی خەڵکی ئەو سنوورە و یەکەم شەهیدیش لەو دەڤەرە قەڵادزێیی بوو.
لەگەڵ دەرکەوتنی تروسکەی ئازادییشدا، دەستبەجێ ئۆردوگانیان بەجێهێشت و گەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان و بە کولەمەرگی کەوتنە ئاوەدانکردەوەی ناوچەکەیان.
لێرەوە جێی خۆیەتی بۆ چەندەمین جار رووی دەممان بکەینەوە حکومەت و دەزگا پەیوەندیدارەکان کە ئیدی کاتی ئەوەیە لای زیاتر لەو دەقەرە بکرێتەوە بۆ ئاوەدانکردنەوە و قەرەبووی هەموو ئەو خەبات و تیکۆشان وخوێن بەخشینەی پشدەر بکرێتەوە کە گرنگترینی ئەو پڕۆژانەش کە ناوچەکە دەیخوازێت بریتین لە:
-پڕۆژەی گەورەی کشتوکاڵی، پیشەسازی، بنیاتنانی ژیرخانێکی پتەوی ئابووریی بە پڕۆژەی جۆراوجۆر و پەلەکردن لە بەنیودەوڵەتیکردنی مەرزی کێلێ تا کار و پڕۆژەی زیاتر لە ناوچەکەدا بکرێت و ئاوەدانی زیاتر بەدوای خۆیدا بهێنیت .
-ئەرشیفکردن و گرنگی‌دان بەو نەهامەتییانەی کە بەسەر ناوچەکەدا هاتوون تا ببنە سەرچاوەی توێژینەوەی زانستی .
-پەلەکردن لە تەواوکردنی قۆناغەکانی مۆنۆمینتی شەهیدانی قەڵادزێ تا موزەخانەی شایستەی تێدابکرێتەوە.
-دووسایدکردنی رێگای دەربەند تا ناحیەی ژاراوە کە ساڵانە دەیان قوربانی لێدەکەویتە بەهۆی خراپی رێگاکەوە.
-بڕیار لەسەر کردنەوە و دامەزراندنی زانکۆی قەڵادزێ بەشێوەیەکی سەربەخۆ بدات.
-دروستكردنی به‌نداوی ده‌ڵگه كه بۆته پێویستییه‌كی ژیانی بۆ گلدانه‌وه‌ی ئاو كه ده‌توانیت پێویستیی ئاوی خواردنه‌وه.
-قەرەبووکردنەوەی مادی و مەعنەوی دانیشتوانی پشدەر.
*بەڕێوەبەری شەهیدان و ئەنفالکراوانی پشدەر
