* ئێدگار ئالان پۆ: شاعیر و چیرۆکنووس و رەخنەگرێکی ئەمریکایی یە، فرە بەهرەدارە و ژیانێکی زێدە غەمناکی بەسەر بردووە. کەم ژیاوە، لەنێوان (١٨٠٩-١٨٤٩)دا ژیاوە، مەرگیشی پەنهان و جێگەی گومان و مشتومڕ بووە. ئەدەبیاتی لە نێوان رۆحێکی رۆمانسی و هەم ترس و تۆقین پانتاییەکی بەربەرینی داگیر کردووە. شیعری «قەلەڕەش» چیرۆکئامیزە لە ساڵی (١٨٤٥) دا نووسیویەتی، ریتمدار و هارمۆنیادار و مۆسیقائامێزە، وەرگێڕانی ئاسان نییە. زمانێکی زێدە شیرین و ناوازەی هەبووە، کۆی ئەزموونی ئەدەبی فانتازی و خەیاڵبازییە بەڵام پەیوەستە بە ژیانی راستەقینەی ملیۆنەهاوە. پوختەی شیعرەکە بەندەبە گێڕانەوەی چیرۆکی پیاوێکی عاشق و دێوانە و شپرزە و سەرگەردان کە قەلەڕەشیک بێ پرس و مۆڵەت دەبێت بە میوانی، کۆی سەرگوزشتەی دەردی دڵداری و دەروونبیماریی ئەو عاشقە وەک گڕکانێک دەتەقێنێتەوە کە زێدە سەراسیمەیە!
شیعری:
ئێدگار ئالان پۆ
لە ئینگلیزییەوە: شێرزاد حەسەن
نیوە شەوێكیان.. نیوە شەوێكی زێدە ماتەمین
ماندوو و شەكەت و بێزار و داهێزراو .. رادەمام
خەیاڵێک دەیبردم و خەیاڵێک دەیهێنامەوە
هەربەدەم غایەلە و ئەو خولیا و خەیاڵەوە
لە حیكمەتی دێرین و لە یادچووی كتێبێک ورد دەبوومەوە
بە دەم خەوەوە وەنەوزم دەدا.. بەملاو بەولادا دەكەوتم
دەنگێكی نزم كتوپڕ هاتە بەرگوێم و بێدار بوومەوە،
وەك كەسێک هێواش و بە ئاسپایی لە دەرگا بدات
بە ئاستەم و دووبارە لە دەرگای ژوورەكەی منی دەدا
چرپاندم لەبەرخۆمەوە گوتم: تۆ بڵێیت میوانێک بێت
لەبەر دەرگا
هەرئەوەندە و بێ هەست و خوست و هیچی دیکە و بەس
ئاە.. جوان دێتەوە یادم.. هەروەك ئەوەی ئێستا بووبێت
لە «بەفرانبار»ی سارد و تەزیوی بەر رەشەبا
هەر پشكۆیەكی تەنها و مردووش سێبەری مەرگی
بە دوای خۆیدا.. لەسەر زەوی بەجێهێشتبوو.
پڕبە دڵیش خۆزگەم دەخواست و چاوەڕوانی بەیانی بووم
بێ هوودە بوو لە كۆتاییدا بەدەم خەم و مەینەتی خۆمەوە
لەنێو كتێبەكاندا پەیتا پەیتا ون و سەرگەردان دەبووم.
خەم و مەینەتی بۆ «لینۆر»ی جوانکیلە و لەدەستچووم
بۆ ئەو شۆخە بیهاوتا و نواڵە ئاسا و پڕشنگدارەم
کە پۆلی فریشتەكان بەناوە شیرینەکەی بانگیان دەكرد
کەچی... ئیدی بۆ هەتاهەتایە و ببڕای ببڕ لێروکانە
ناوی نایەت!
ورشەورشی پەردەی ئاوریشمینی چون ئەرخەوانی
خۆنوێن
پرژە و هاش و هوشێک لەگەڵ خۆیدا دێنێت، بەدەم چپ
و خەم و دەرد و گومانەوە
کە موچڕك و تەزوو دێنێت بە سەرتاپای گیان و بەدەن
و رۆحی پەژموردەدا.
ئەوسا و یەکاندەردوو.. ترسێكی ئەفسووناوی سەیر و
گیانهەژێن دامدەگرێت
ترسێك.. لەمەوبەر، هەرگیزاوهەرگیز نەمدیبێ بە خۆمەوە
تا ئێستاكێ
هەر لە تین و تاوی ئەو ترس و تۆقینە هەڵدەستمەوە
سەرپێ.. هێدمەگرتی
بە خۆم دەڵێم و دەیڵێمەوە: بەڵکو كوتە كوتی دڵ
بوەستێ و ئارام ببمەوە.
ئەوەتا میوانێكە و دەرگای ژوورەكەمی لێ‌گرتووم و
بێوچان دەپاڕێتەوە
میوانێكی درەنگوەختە و لەبەر قاپیی ژوورەكەمدا.. بە
دڵ و کوڵ دەكڕوزێتەوە
ئیدی هەر ئەوەیە و دەبڕێتەوە.
دەرحاڵ رۆحم گەشایەوە.. تین و تاو و برزە و
هێزم هاتەوە بەر
نەوەستام و بێ دوودڵی دەنگم هەڵبڕی و
پێمگوت: «بەگم.. یان.. هۆ خانمەكەم
لە دڵمەوە داوای لێبوردنت لێ دەكەم.. ئاخر من
تازە چاوم دەچووە خەو
كە تۆ لە بەر دەرگا.. بە ئاستەم و ئاسپایی
لە دەرگای ژوورەکەمت دەدا
بێ ئەوەی پڕ بە گوێ هەستی پێبكەم..
دەرگام بۆ خستیتەسەرپشت
کەچی ئەفسووس كە روانیم بێجگە لە تاریكی
هیچ شتێكی دیكەم نەبینی!
لەوێندەرێ زۆر وەستام.. بە هەردوو چاوان
لە قووڵایی تاریكی رادەمام
سڕ و سەرسام و سەراسیمە دەلەرزیم و
دەترسام.. بەدگومان و شڵەژاو
کۆی ئەو خەونانەم دەهاتنەوە بەرچاو کە بەر لە
من هیچ کەسێک نەیدیبێت!
وەلێ هیچ شتێک بێدەنگی ئەو ناوەی نەدەشكاند
و چرپەیەك خامۆشیی نەدەزڕاند
تەنها و تەنها وشەیەك بە دەنگی چپەدوو..
چرپەی ناوی «لینۆر»ی نازەنین بوو
«وای... لینۆر؟» ئیدی منیش چرپاندم.. چپەی
ناوی هاتەوە بەرگوێم و شاگەشکەی کردم.
«لینۆر!» هەر تەنها ئەوەندە و هیچی دیکە و
بەس!
بە هەموو گیانمەوە ئاودامان داگیرسا بووم..
گڕ و بڵێسەش لە دەروونم هەڵدەستا
دیسانەوە بە پەلەپڕوزێ بۆ نێو پێخەفەکەم گەڕامەوە، کەچی توندتر لەدەرگای دایەوە
وتم: «بێ شك شتێک هاتۆتە سەر پەنجەرەكەم.. دە كەواتە با ئەم نهێنییە بدركێنم
تاوەکو بە دڵ و دەروون ئارام بم و ئیدی بسرەوم.. دەبا ئەم تەلیسمەش خۆم بیشكێنم
کەچی بێجگە لە رەشەبا ئەفسووس و جەخار من هیچی دیكە نابینم.
ئیدی بە دڵگەرمی و شیلگیرانە پەنجەرەكەم كردەوە و واڵام کرد..چش!
قەلەڕەشێك باڵی لێكدا و بە فڕەفڕ، بێ پەروا هاتە ژوورەوە
قەلەڕەشێك بە فیز و مەزنی نوێ.. شیاوی رۆژانی دێرین و پیرۆزی جەژن
بێ راز و نیاز و سڵاو.. بێ نووشتانەوە و بێ وەستان و لێكدانەوە
بە هەوا و فیزی لۆرتێكی زەنگینەوە.. بە ناز و نووزی خاتوونێكەوە
بە باڵەفڕێوە هات و لەسەرەدەری دەرگاکە لێی هەڵنیشت و هەردوو باڵی لێكنا
لە بان پەیكەری پاڵاسی سەر تاقی دەرگا.. لەوێدا قوت و مت هەڵنیشت
هەر ئەوەندە و هیچی تر.. ئیدی ببڕای ببڕ بۆ جاریکی دیکە نەمدییەوە.
ئەوسا باڵندەی تاین و رەنگ ئەبەنووسی.. دڵی منی پەژموردی دەدایەوە
خەون و خەیاڵی پڕ لە خەم و پەژارەی منی رەواندەوە و هێور بوومەوە
لەسەر لێوانمدا هێدی هێدی زەردەخەنەی دەچاند و شاگەشکە دەبووم،
گەرچی پتر لەنێو رەنگی رەشی پرسەداران.. خۆی دەنواند
پێمگوت؛ «ئەگەرچی تۆ بێ پۆپنەش بیت..وەلێ لەوە ناچێت ترسنۆكبیت
هۆ قەلەڕەشی ناشیرین و پیر و بەدیوم و تەریوی كەنارەکانی تاریكی دەریا
پێمبڵێ: «بە چ ناوێكی لۆردانە و مەزن ناسراوی.. لە دوورە هەواری خۆت کە جێنشینی
لەوێندەرێی تاریک و شەوی ئەنگوستەچاو و دۆزەخ ئاسا ناوت دەهێنن؟»
دەرحاڵ قەلەڕەشی تاین و بۆر وەڵامی دامەوە: نێڤەرمۆر.. نێڤەرمۆر!»
سەرم سوڕماوە چۆن مەلێکی وا ناشیرین.. وا شیرین گوێم لێ دەگرێ؟
گەرچی وەڵامەكەیشی دوورە لە مانا و پەند و حیکمەت و ئاوازداریی
کە بەرلە من هیچ بوونەوەرێک نەیدیبێت.. مەلێک پیرۆزیی لەگەڵ خۆیدا هێنابێت
لەسەر تاقی دەرگاكەدا هەڵبنیشێ.. یانژی گیانلەبەرێكی نەگریس و شووم بێت
لەسەر پەیكەری دەرگاکە هەڵبنیشێت.. ئاخۆ ناوی چی بێت؟ «نێڤەرمۆر.. نیڤەرمۆر»!
وەلێ قەلەڕەشی تەنیا.. بەسەر پەیكەری بێدەنگەوە كە هەڵنیشت،
تەنها ئەم وشەیەم لێ بیست.. هەروەك بڵێیت ئەم وشەیە هەموو رۆحی هەڵمژیبێت
بۆ تەنها جارێكی دیکە نەی قیڕاند.. بگرە تەنها شاپەڕێكی نەبزواند
تا من بە چرپە گوتم: «بەر لەو زۆر هاوڕێی ترم هاتن و رابردن
بەیانی ئەویش بەجێمدێڵێ وەك هەموو هیواكانم.. دوور فڕین و تێكڕا مردن.
دەرحاڵ قەلەڕەشی تاین وەڵامی دایەوە
«هەرچی چوو... نەگەڕایەوە و ئاو و ئاو چوو!»
لەو خامۆشییە دەترسام كە زەنگی وەڵامێكی ئاوا بەجێ و سەنگین بیزڕێنێت
بە خۆمم گوت: لەوە بێ شكم.. ئەوەی قەلەڕەش كردی و گوتی:
تاكە دوا گەنجینەی بیری خۆیەتی.. کە پیاوێكی سیاچارە و نیگەران فێری كردبێ.
پیاوێک چارەنووسی رەشی خۆی.. لێرە و لەوێ بێ بەزەییانە و خێرا و
خێراتر رەدووی كەوتبێ تا وای لێ كردبێ.. گۆرانییەكانی دەرە هارمۆنیا و بێ ریتم بن
لەسەر یەك ئاوازی خەم بڕژێنە بەرگوێ.. لەتەک گەرمە شین و ماتەمینی هیواكانیشی
هەر هەمان نەغمەی خەم و ژانیان هەڵگرتبێ.. ئەو تەنها نەغمە بۆنگرتووەی گۆڕستان،
نەغمەی غەمگینی «نێڤەرمۆڕ.. نێڤەرمۆڕ»
قەلەڕەش دیسانەوە خەیاڵی پڕ پەژارەی لێ سەندمەوە.. بزە و خەندەی دەدامەوە
دەرحاڵ كورسییەكم هێنا بەرامبەری قەلەڕەش و پەیكەر و دەرگا
ئیدی بێدەنگ و خامۆش قاچم لێ ڕاكێشا.. لەسەر کورسی ئەرخەوانی نەرمو نیان
خەیاڵم بە دەم خەیاڵەوە گرێ دەدان.. ئاخۆ باڵندەی پیر و بەدفەساڵ و خەمهێنی شووم
باڵندەی وا ناشیرین و پەڕپووت و بەدیووم.. ئاخۆ مەبەستی چی بوو قەلەرەشی بۆر
كە قیڕاندی:»نێڤەرمۆڕ.. نێڤەرمۆڕ»
نقەم نەكرد و لێی دانیشتم.. كەوتمە مەزەندە و هێن و منهێن و خەیاڵبازی
چی گەرەكە بابزانم.. گڕ و بڵێسەی چاوەكانی ناخ و رۆحی دەسووتاندم
ورد بوومەوە تا تێیبگەم.. پێشبینی نەگبەتییە بكەم.
سەرم خستبووە سەر بالیفی بەرگ نەرمی مەخمەلی
كە بارانی پرشنگی چرا، جوان بەسەریا دەباری
وەلێ مەخمەلی وەنەوشەیی ژێر رۆشنایی چرا
ئاخ و سەد داخ چی لێ ناكات.
دوایی لای خۆم وام هەست دەكرد
بخوری نێو بخوردانێكی بزر.. بۆنی هەوای خۆشتر دەكرد
فریشتەیەكی نزیكی خوداوەندیش.. بخوردانەكە دەبا و دەهێنێ
فریشتەیەك بنی هەردوو پێیەكانی لە سینەی زەوی بخشێنێ
بایدەدات و هەڵیدەسووڕێنێ!
هاوارم كرد: «تۆ ئەی بەدبەخت و چارەڕەش
سەیركە خودا چی بۆ كردی، بە فریشتەكانیدا چی بۆ ناردی
حەوانەوە و سێبووری و هەم دەردی تەنیایی.. شەرابی خەمڕەوێن و دڵنەوایی
بادەی ئازارشکێنی یادی ‹ لینۆر› و جودایی هەڵبدە بە یەكبین
ئەم شەرابە نۆشبكە تاوەکو خەمی كۆچی «لینۆر»ی جوان ببێ بە فەرامۆشی.
دەرحاڵ قەلەڕەش وەڵامی دایەوە: «هەرچی رۆیشت و سەری هەڵگرت
ئیدی نایەتەوە و با بردی»
پێمگوت: «ئەی پەیامبەر.. یان هۆ رۆحی شەڕ..تۆ كامیانیت؟
گەرچی تۆ پەیامبەریش بیت یان شەیتان و.. یا پەلەوەر،
گەر رەشەبایەك بۆ ئێرەی ناردی.. یان ئەهریمەنێك دەریكردی،
كە لێرە وا تەنیا و پەستی.. گەرچی ئازا و سەرسەختی
لێرە لەم بیابانە.. كە پڕ سیحرە و پڕ ئەفسانە
لێرە.. لە ماڵی وا پڕ سام و ترس.. تكا دەكەم
لێت دەپرسم: ئاخۆ لای « یەهوذاش» هیچ مەرهەمێ چنگ دەكەوێ،
ژان و ئازارم لابەرێ؟
قەلەڕەشی تاین بە هەوا و فیزەوە دەرحاڵ گوتی: «هەرگیزاو هەرگیز»
پێمگوتەوە: «هۆ پەیامبەر.. یان هۆ رۆحی شەڕ.. تۆ كامیانیت؟
گەر تۆ پەیامبەر.. یان شەیتانیت.. یاخود پەلەوەر
سوێندت دەدەم.. توو ئەو ئاسمانەی ژوور سەرمان
تو ئەو یەزدانەی كە سەروەرە بۆ هەردووکمان
بەم رۆحە خەمبارەم بڵێ، كە لەژێر باری خەم و ژاندا دەنركێنێت
ئاخۆ لەگەڵ ئەو شۆخە چاكە.. ئەو كچە پیرۆز و پاكە
دەگەینەوە دەست لەملانێ؟
دەپێم بڵێ: ئاخۆ لەوێ.. لە بەهەشتی دووری «عەدن»
كە پەرییزادەكان ئەو جوانەم بە ناوی «لنیۆر» بانگ دەكەن
ئاخۆ تێر و بە کامی دڵ دەیگرمە باوەش؟ ئەو شۆخەی وا درەخشانە و گەش.
كەچی قەلەڕەش بە هەوا و فیزەوە بۆی قیڕاندم: «هەرگیزاو هەرگیز.»
كە كت و پڕ زریكاندم؛ « گەر پەلەوەریت یان ئەهریمەن
با ئەوەیان دوا وشەی جودایی بێت.. دوا دەنگی ماڵئاوایی
میهر بنوێنە و بگەڕێوە نێو تۆف و زریان و باو و بۆران،
نێو شەوی دۆزەخی و تاریكی كەناران
هیچ کام لە شاپەڕی رەشی تۆم ناوێ.. بەجێیهێڵیت
وەك یادێكی ئەو درۆیەی كە لێرە رۆحت دركاندی
بەجێمبێڵە و بێ دەنگیم لێ مەشڵەقێنە
دەی دەنووكت لەو گۆشتەی دڵم دەربێنە و ئیدی هەڕە
ئیدی چیدیکە ئەم بەر دەرگایەم لێ مەگرە.
ئەم پەیكەرە بەجێبێڵە و بۆ خۆت بفڕە
قەلەڕەشی بە هەوا و فیز .. دەرحاڵ درکاندی: «هەرگیزا و هەرگیز»
هەر لەو ساوە تا هەنووکە قەلەڕەشی تاین
لە بان پەیكەری زەردباوی سەر دەرگاكەم.. هەڵنیشتووە
هەر لەوێندەرێوە و هەرگیز نافڕێت و مت و بێدەنگ دانیشتووە.
خۆ چاویشی لە چاوی شەیتانێك دەچێت.. شەیتانێك خەون ببینێ!
كە قەلەڕەش.. تیشكی چرای بەردەكەوێ
سێبەرەكەی بەو ناوەدا دەڕژێ و دەكشێ
رۆحی منیش هەرگیز لە بازنەی ئەم سێبەرە.. نابێتەوە
هەرگیزاو هەرگیز هەڵنافڕێ و بۆم بێتەوە!
* تێبینی:
نیڤەرمۆڕ- Nevermore خودی وشەكە لە كۆتایی زۆربەی كۆپلەكاندا دووبارە دەبێتەوە، واتاكەشی (هەرگیزاو هەرگیز) دەگەیەنێت بە واتایەكی دیكە (ئەوەی چوو ناگەڕێتەوە)، بەڵام وەك ماناو دەنگ (ئێدگار ئالان پۆ) بایەخێكی تەواوەتی بەم وشەیە داوە، بۆیە زۆر لە وەرگێڕە عەرەب و بیانییەكان لەوباوەڕەدان وشەكە وەك خۆی بە ئینگلیزی بنووسرێتەوە. هەندێكیتریش رایان وایە وەك واتای خۆی وەربگێڕدرێتە سەر زمانێكی دیكە، بەڵام من بە گشتی لە وەرگێڕانی ئەم شیعرەدا تا سنوور و خواستی شیعر سەربەستیم بە خۆمداوە.
سەرچاوە (Stories Edgar Allan Poe)
