دانا حەمید
لە جیهانێکدا کە تیایدا سنوورەکانی نێوان تایبەتی و گشتی، راستەقینە و خەیاڵ، بەردەوام لە گۆڕاندان. رۆمانی «نەفرەتی نەوبەهاران»ی بەختیار عەلی، وەک ئاوێنەیەک دەردەکەوێت کە رەنگدانەوەی ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگەیەک لە قۆناغی گواستنەوەدا پیشان دەدات. ئەم رۆمانە چەندین چەمکی سەرەکیی تێکەڵ دەکات بۆ دروستکردنی وێنەیەکی فرەڕەهەند لە ئەزموونی مرۆیی و کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و کەلتوریی واقیعی کوردستان.
رۆمانەکە لەسەر دوالیزمی بینین و نەبینین دامەزراوە. کامێرا، وەک ئامرازی سەرەکیی بینین، لە هەمان کاتدا دەبێتە ئامرازی نەبینین. ئەوەی دەبینرێت، ئەوەی تۆمار دەکرێت، لە راستییدا پەردەیەکە بۆ شاردنەوەی ئەوەی نابینرێت. لێرەدا دەتوانین پەیوەندیی بە تیۆری ژاک دێریدا دەربارەی «ئامادەیی/ نائامادەیی» بکەین. ئەوەی لە وێنەکەدا ئامادەیە، لە هەمان کاتدا ئاماژەیە بۆ نائامادەیی شتێکی تر.
دەسەڵات چەمکێکی تری گرنگە کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لە ڕۆمانەکەدا ئامادەیە. دەسەڵات لێرەدا تەنها سیاسی نییە، بەڵکو لە هەموو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا ئامادەیە
شەرەف، وەک چەمکێکی ناوەندیی لە رۆمانەکەدا دەبێتە بارێکی قورس لەسەر شانی کۆمەڵگە، بەتایبەت ژنان. ئەم چەمکە، کە زۆر جار وەک بەهایەکی پیرۆز و نەگۆڕ پێناسە دەکرێت، لە راستیدا دەبێتە زنجیرێک ئازادیی تاکەکان بەند دەکات. لە جیهانی رۆمانەکەدا، ژنان بەردەوام لە ژێر چاودێری و کۆنترۆڵی کۆمەڵگەدان، وەک بڵێی ژیانیان بەردەوام لەبەردەم کامێرایەکی نادیاردایە کە هەموو جووڵەیەکیان تۆمار دەکات.
کامێرا لەم رۆمانەدا تەنها ئامرازێکی تەکنیکیی نییە، بەڵکو دەبێتە سیمبوڵێک بۆ چاودێریی کردن. لە لایەکەوە وەک ئامرازێک بۆ تۆمارکردنی مێژوو و پاراستنی یادەوەریی کار دەکات، لە لایەکی ترەوە دەبێتە هێمایەک بۆ چاودێریی کردنی بەردەوامی کۆمەڵگە. ئەم چاودێرییە کە لە رواڵەتدا بۆ پاراستنی بەها و نەریتەکانە، لە قووڵاییدا دەبێتە هۆی دروستبوونی کۆمەڵگەیەکی کۆنترۆڵکراو کە تیایدا تاکەکان بەردەوام لە ژێر فشاری خۆگونجاندن و خۆدەرخستندان.
ئەم دۆخە پرسیارێکی گرنگ دەوروژێنێت: ئایا لە کۆمەڵگەیەکدا کە هەموو شتێک دەبێت شەفاف و ئاشکرا بێت، چ جێگایەک بۆ تایبەتمەندی و ئازادیی تاک دەمێنێتەوە؟ رۆمانەکە رووبەڕووی پرسیارێکی گرنگمان دەکاتەوە: ئایا ئەو مێژووەی لە رێگەی وێنە و تۆمارکردنەوە دەپارێزرێت، بەڕاستی دەتوانێت گوزارشت لە قووڵایی و ئاڵۆزیی ئەزموونی مرۆیی بکات؟ بەڵام لە لایەکی ترەوە، ژن وەک هێزێکی ئالەنگاریکار و بەرەنگاربوونەوە دەردەکەوێت. ژن لێرەدا تەنها بابەتی چیرۆکەکە نییە، بەڵکو دەبێتە خودی گێڕەرەوە و بکەری سەرەکی. ئەم دووفاقییە لە رۆڵی ژندا، وێنەیەکی ئاڵۆز لە دۆخی ژن لە کۆمەڵگەی کوردییدا پێشکەش دەکات.
نەریت لەم رۆمانەدا وەک هێزێکی دووفاقی دەردەکەوێت، لە لایەکەوە نەریت وەک سەرچاوەی شوناس و بەردەوامی کەلتوری کوردی پێشکەش دەکرێت. بەڵام لە لایەکی ترەوە، نەریت دەبێتە بەربەستێک لە بەردەم گۆڕانکاری و پێشکەوتندا. ئەم رۆمانە هەوڵدەدات پرسیار لەسەر رۆڵی نەریت لە کۆمەڵگەی هاوچەرخدا بوروژێنێت و پێمان بڵێت:
پێویستە بە شێوەیەکی رەخنەگرانە مامەڵە لەگەڵ نەریتدا بکەین.
توندوتیژیی چەمکێکی تری گرنگە لەم رۆمانەدا، توندوتیژیی لێرەدا تەنها فیزیکی نییە، بەڵکو فۆرمی جۆراوجۆر وەردەگرێت: توندوتیژیی کەلتوری، توندوتیژی زمانەوانی و توندوتیژیی سیمبولیک. توندوتیژیی دەبێتە ئامرازێک بۆ سەپاندنی دەسەڵات و پاراستنی سیستەمی باو، بەڵام لە هەمان کاتدا، رۆمانەکە پیشانی دەدات کە چۆن توندوتیژیی دەبێتە هۆی تێکچوونی پەیوەندییە مرۆییەکان و لەناوچوونی متمانە لە کۆمەڵگەدا.
مێژوو و یادەوەریی دوو چەمکی تری گرنگن لەم رۆمانەدا. کامێرا، وەک ئامرازێک بۆ تۆمارکردنی مێژوو، رۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت. بەڵام رۆمانەکە پرسیار دەکات: ئایا دەکرێت مێژووی نەتەوەیەک لە رێگەی تەنها یەک وێنەوە تۆمار بکرێت؟ ئەم پرسیارە ئێمە بەرەو تێگەیشتنێکی قووڵتر لە چۆنێتی دروستبوونی مێژوو و رۆڵی یادەوەریی لە پێکهێنانی شوناسی نەتەوەییدا دەبات.
شوناس چەمکێکی تری سەرەکییە لەم رۆمانەدا، شوناس لێرەدا وەک شتێکی نەگۆڕ و جێگیر پێشکەش ناکرێت، بەڵکو وەک پرۆسەیەکی بەردەوامی دروستبوون و گۆڕان دەردەکەوێت. رۆمانەکە پیشانی دەدات کە چۆن شوناسی تاکەکەسی و نەتەوەیی لە ژێر کاریگەری فاکتەرە جۆراوجۆرەکاندا دروست دەبێت و دەگۆڕدرێت.
دەسەڵات چەمکێکی تری گرنگە کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لە رۆمانەکەدا ئامادەیە. دەسەڵات لێرەدا تەنها سیاسی نییە، بەڵکو لە هەموو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا ئامادەیە. رۆمانەکە پیشانی دەدات چۆن دەسەڵات لە رێگەی چەمکەکانی شەرەف، نەریت، و کەلتورەوە کار دەکات و چۆن کاریگەریی لەسەر ژیانی تاکەکان دادەنێت.
زمان و گێڕانەوە دوو چەمکی تری گرنگن لەم رۆمانەدا. بەختیار عەلی لە رێگەی بەکارهێنانی زمانێکی شیعری و تەکنیکی گێڕانەوەی تایبەت، هەوڵ دەدات ئەو شتانە بگێڕێتەوە کە لە رێگەی زمانی ئاساییەوە ناتوانرێت دەرببڕدرێن. ئەمەش پرسیار دروست دەکات لەسەر سنوورەکانی زمان و توانای گێڕانەوە لە دەربڕینی ئەزموونە مرۆییەکاندا.
سێکسیواڵیتە و جەستە دوو چەمکی تری گرنگن کە لە رۆمانەکەدا دەردەکەون. سێکسیواڵیتە لێرەدا تەنها بابەتێکی تایبەتی نییە، بەڵکو دەبێتە مەیدانێک بۆ ململانێی سیاسی و کۆمەڵایەتی. جەستە دەبێتە شوێنی نووسینەوەی یاساکانی کۆمەڵگە و لە هەمان کاتدا، شوێنی بەرەنگاربوونەوە و بەرخۆدان. ئەمەش پرسیارێکی گرنگ دەوروژێنێت: لە کۆمەڵگایەکدا کە تیایدا جەستە و سێکسیواڵیتە دەبنە بابەتی کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی، چۆن دەکرێت مانای راستەقینەی خۆشەویستی و پەیوەندیی مرۆیی بدۆزینەوە؟
لە جیهانێکدا کە تیایدا سنووری نێوان تایبەتی و گشتی، راستەقینە و خەیاڵ، بەردەوام لە گۆڕاندایە، ئەم رۆمانە بانگەوازێکە بۆ بیرکردنەوەیەکی قووڵتر دەربارەی مانای ئازادی، شەرەف و مرۆڤبوون. هەروەها، رۆمانەکە ئاماژە بە گرنگیی رێوڕەسم و نەریت دەکات لە پێکهێنانی ناسنامەی تاک و کۆمەڵگەدا، بەڵام لە هەمان کاتدا پرسیار دەکات: ئایا ئەم ریتواڵ و نەریتانە، کە زۆر جار بە ناوی پاراستنی شەرەف و بەها کۆمەڵایەتییەکانەوە ئەنجام دەدرێن، لە راستیدا دەبنە هۆی بەردەوامبوونی سیستەمێکی کۆمەڵایەتی ناعادیلانە؟
هەروەها رۆمانی «نەفرەتی نەوبەهاران» تیشک دەخاتە سەر پەیوەندیی نێوان تاک و کۆمەڵگە و ئەو فشارانەی کە کۆمەڵگە دەیخاتە سەر تاک بۆ پەیڕەوکردنی نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان. ئەم فشارانە زۆر جار دەبنە هۆی دروستبوونی ناکۆکی ناوەکی لە تاکدا، لە نێوان خواستە کەسییەکانی و چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگە. رۆمانەکە بە وردی ئەم ناکۆکییە ناوەکییە دەخاتە روو و هەوڵ دەدات پیشانی بدات چۆن تاکەکان هەوڵ دەدەن لە نێوان ئەم دوو هێزە دژ بە یەکەدا هاوسەنگی بدۆزنەوە.
رۆمانی «نەفرەتی نەوبەهاران»ی بەختیار عەلی تەنها رۆمانێک نییە لەسەر مێژووی کورد یان چیرۆکی ژنێک. ئەمە وێنەیەکی ئاڵۆزە لە کۆمەڵگەیەک کە لە نێوان نەریت و مۆدێرنیتە، لە نێوان مێژوو و داهاتوو، نێوان تاک و کۆمەڵدا ململانێ دەکات. رۆمانەکە بانگەوازی گۆڕانکاری و رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ کێشە قووڵەکانی کۆمەڵگە دەکات، بەڵام لەهەمان کاتدا هۆشداریمان دەداتێ کە ئەم گۆڕانکارییە لەوانەیە بە نرخێکی قورس بێت. رۆمانەکە ئێمە بەرەو تێگەیشتنێکی قووڵتر لە چۆنیەتی دروستبوونی مێژوو، رۆڵی یادەوەری لە پێکهێنانی شوناسی نەتەوەیی و مانای راستەقینەی ئازادی و مرۆڤبوون لە جیهانی هاوچەرخدا دەبات.
رۆمانی «نەفرەتی نەوبەهاران» تەنها چیرۆکێک نییە دەربارەی کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو، بەڵکو ئاوێنەیەکە کە تیایدا دەتوانین رەنگدانەوەی ئەو کێشە و پرسیارە جیهانییانە ببینین کە سەردەمی ئێمە رووبەڕوویان بۆتەوە. رۆمانەکە بانگەشەی ئەوە دەکات کە پێویستە بە شێوەیەکی رەخنەگرانە و بوێرانە رووبەڕووی ئەو کێشانە ببینەوە کە کۆمەڵگەکەمان ڕووبەڕوویان بۆتەوە، ئەگەرچی ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە لەوانەیە ئازاربەخش و ناخۆش بێت.
