پاڵەوانی دوێنێ و دیکتاتۆری ئەمڕۆ

جەمال ئارێز

ریسێرچێک بەناو دیجیتاڵ میدیا و سۆشیال میدیا و تەنانەت هەندێک لە میدیا ئاساییەکانیشدا بکەی (کە بەداخەوە زمانی سۆشیال میدیا خەریکە دەبێتە زمانی باو لە میدیا موعتەبەر و پرۆفیشناڵەکانیشدا)،  بۆت روون دەبێتەوە کە بارگاوی بوون بە سیاسەت و لەوێوە دەزانیت رەوشی میدیا و کەلتوریی بە چ ئاستێک گەیشتووە.
هەموو ئەوانەی کە تا دوێنێ لە میدیا و سۆشیال میدیاوە دەکرانە پاڵەوانی رزگاریی و ئازادیی و ئاسوودەیی و خۆشگوزەرانی، ئەمڕۆ خەریکە لە هەمان سەرچاوەوە دەکرێنە پەند و مەخسەرەی ناو ئەو کایە بارگاوییە بە سیاسەت.
قەیس سەعید بەنموونە
هێشتا سێ ساڵی تەواو بەسەر هەڵبژاردنی قەیس سەعید-ی سەرۆکی تونسدا تێنەپەڕیووە کە لە ( 14/10/2019 )دا بەبێ حزب و بەبێ پشتیوانیی دارایی هیچ کەسێک و وەک مامۆستایەکی زانکۆی پسپۆڕ و خاوەن بڕوانامەی دکتۆرا لە بواری یاسای دەستووری بە رێژەی 72 ٪ لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی سەرۆکایەتیدا بە سەرۆکی ئەو وڵاتە هەڵبژێردرا.
دەشێت تونسییەکان لە دوای سیستمی دیکتاتۆریی زەینەلعابدین بن عەلی چاوەڕوانی سیستمێکی دیموکرات و پێشکەوتنخوازی هاوچەرخیان کردبێت، بەڵام دۆخی راگوزەری دوای بن عەلی و سەرکەوتنی گروپە ئیسلامییە سیاسییەکانیش بەتایبەتی رەوتی ئیخوان رەوتی سەلەفی و کۆنەپارێز و نەریتگەراکان کە چەندین ساڵ لە سەردەمی حەبیب بۆرقێبەوە لەگەڵ دەستووری عەلمانیی ناکۆک بوون، لەسەردەمی حکومڕانیاندا  خەڵکی ئەو وڵاتەیان تووشی جۆرێک لە بەریەک کەوتن و نائومێدی کردبێت، بۆیە لە ئەنجامی بێزاری لەو پشێوییە، خەڵکەکە هەموو حزبەکانیان وەلانا و دەنگیان بەو کەسە تەکنۆکراتە سەربەخۆ و بێ حزبە دا.
ئاهەنگگێڕانی سەرکەوتنی
سەرکەوتن و دەرچوونی قەیس سەعید بۆ سەرۆکایەتی و پشتیوانیی بەشێکی زۆری میدیاکانی تونس بۆ ئەو سەرکەوتنە و چیرۆکەکانی بە پاڵەوانکردنی قەیس سەعید بەجۆرێک بوو زۆربەی هەرەزۆری خەڵکی تونسی هێنایە سەر شەقام بۆ ئاهەنگگێڕان بەو بۆنەیەوە، بەجۆرێک ئاپۆڕای بەشداریی خەڵک لەو ئاهەنگانەدا لە سەرتاسەری ئەو تونسدا، دیمەنی رۆژانی سەرکەتنی شۆڕشی دەهێنایەوە یادمان لە ساڵی 2011 کاتێک بن عەلی دەسەڵاتی بەجێهێشت و سوپای ئەو وڵاتە لایەنگیریی خۆی بۆ خۆپیشاندەران راگەیاند.
لە 11 ساڵی رابردوودا تونس چەند هەڵبژاردنێکی بەخۆوە بینی و بە گوشاری ئیسلامییەکان و نەتەوەییەکان و ئەوانەی ئەجێندای ئەو وڵاتانە جێبەجێ دەکەن کە رۆڵیان هەبوو لە خستنی بن عەلیدا، چەند پڕۆژە و یاسایەکی پێچەوانە بە دەستووری عەلمانی ئەو وڵاتە دەرچوون کە هەموو ئەو یاسا و هەموارە دەستوورییانە لە مەیدانی پراکتیکیدا لەگەڵ دەستوورە رەسەنەکەدا ناکۆک بوون، هەر ئەو ناکۆکییەش تەرجەمە بوو بۆ ناکۆکی لەسەر زەوی و لە مەیدانی کاری سیاسیدا.
چەشەکردن و تۆقاندن
بە هاتنی سەعید بۆسەر دەسەڵات، زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکانی تونس پێیانوابوو لەبەرئەوەی سەرۆکی نوێ کەسێکی تەکنۆکراتی بێ پشت و پەنایە، دەتوانن بە سیاسەتی چەشەکردن و تۆقاندن (تەرغیب و تەرهیب) ئەجێندا و خواستەکانی خۆیانی بەسەردا بسەپێنن، بەڵام پێچەوانەی ئەوەیان چنییەوە کە چاندبوویان، بەڵکو هەموو دامەزراوەکانی دەوڵەتی هەڵوەشاندەوە لەپێش هەمووشیانەوە پەرلەمان و پاشان ئەو دەزگا و دامەزراوانەی بێ ئیرادە کرد کە لە رێگەیانەوە نەیارە سیاسییەکانی دەیانتوانی ئەجێندا و بەرنامەکەی پەک بخەن لەسەروویانەوە دەزگای دادوەریی تونس کە لەماوەی حکومڕانیی بزووتنەوەی نەهزەدا زۆرێک لە دادوەر و بەرپرسە باڵاکان بەو رەنگە نوێیەی حکومڕانی دوای بن عەلی رەنگ کرابوون.
لە تەکنۆکراتەوە بۆ دیکتاتۆر
سەرەتا لەسەر ئاستی رەسمی زۆرێک لە حزبەکان (عەلمانی و نەتەوەییەکان) پشیتگیریی هەنگاوەکانی سەعیدیان دەکرد، ئەوەش دواتر دەرکەوت لە پەرۆشییان نەبووە بۆ دەوڵەتێکی دامەزراوەیی و حکومەتێکی تەکنۆکرات، بەڵکو پشتیوانییەکە لەسەر بنەمای ئەوەبوو کە سەعید بتوانێت ئیسلامییەکان دەستکۆتا بکات لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا.
بێگومان قەیس سەعید بەو پێیەی پسپۆڕی یاسای دەستوورییە، لەو راستییە تێگەیشتووە کە نە دەستوورەکەی سەردەمی حەبیب بۆرقێبە تازە بەکەڵکی مۆزایکی کۆمەڵایەتی و سیاسیی دوای بن عەلی دێت و نە دەستوورە هەموارکراوەکە لەسەر دەستی دەسەڵاتی قۆناغی دوای بن عەلیش کەڵکی کارپێکردنی هەیە، بۆیە دوای هەڵوەشاندنەوەی زۆربەی دامەزراوەکان جگە لە سوپا و هێزە ئەمنییەکان، ئێستا دەستوورێکی بە پشتیوانیی بەشێک لە دادوەر و کەسە تەکنۆکراتەکانی وڵاتەکەی خستۆتە راپرسییەوە، بەو هۆیەشەوە زۆربەی حزبەکان و رێکخراوە مەدەنییەکان و دادوەرانی ئەو وڵاتە لەدژی وەستاونەتەوە و ئەوانەی لە داخستنی پەرلەمان و دامەزراوەکانی تردا چەپڵەیان بۆ دەکوتا، ئێستا تاسەر ئێسقان دژایەتی دەکەن و بە دیکتاتۆر و تاکڕەو ناوزەدی دەکەن.
راپرسی لەسەر دەستوور 
ئێستا تونس لە قۆناغێکدایە کە پەرلەمان پەکخراوە و دەزگای دادوەریش زۆربەیان مانیانگرتووە، بەشی هەرەزۆری حزبەکان  و رێکخراوەکانیش پشکیان لەو دامەزراوانەدا هەبووە، دیارە قەیس سەعید بە حوکمی پسپۆڕییەکەی لە یاسای دەستووردا وای دەبینێت کە پێویستی بەو دامەزراوانە نییە تا کارەکەی لێ تێکنەدەن، بۆیە راستەوخۆ پڕۆژەی دەستوورە نوێیەکەی خستۆتە بەردەم راپرسیی گشتییەوە، بەڵام بەهۆی هێرش و تانەی حزبەکان و میدیا و سۆشیال میدیاوە و بەهۆی ئەوەی کە پیشتر هەڵمەتێکی هۆشیارکردنەوە لەبارەی دەستوورەوە لەناو هاووڵاتیانی ئەو وڵاتەدا نەکراوە، بەپیرەوەچوونێکی زۆر نییە بۆ بەشداریی خەڵک لە راپرسییەکەدا، ئەوەش بەشێکی پەیوەستە بە حزبەکانەوە کە دەیانەوێت نەخش و شوێن دەستیان هەبێت لە نووسینەوەی دەستوورەکە و بەجۆرێک دابڕێژرێت کە بەرژەوەندییە حزبی و کەسییەکانیان تێیدا پارێزراو بێت.
پەیوەست بە عیراق و هەرێم
ئەوەی لەم بابەتەدا پەیوەستە بە هەرێمی کوردستان و عیراقەوە، ئەوەیە کە لە ماوەی 30 ساڵ سەبارەت بە هەرێم و نزیکەی  18ی دوای رووخانی رژێمی بەعسی رووخاو، زۆر کارەکتەری سیاسیمان بینی کە لە میدیا و سۆشیال میدیاوە کرانە پاڵەوانی بێ وێنە و میوانی زۆربەی شاشەکان و هەزار هەزار قسەی زەرد و سووریان فڕێ دەدا، بەڵام کاتێک ئەستێرەی بەختیان ئاوا دەبێت و قسەکانیان نابەنە سەر لەکاتی دەسەڵاتداریاندا، یان ئەوەی لەسەر کاغەز خەیاڵە لەسەر ئەرزی واقیع بەتاڵە، هەر لە رێگەی ئەو میدیا و سۆشیال میدیایانەوە کە دێواندیانن، نەک پشتی لە زەویی دەدرێت، بەڵکو وێنەکەی بە جۆرێک ئاوەژوو دەکرێتەوە، کورد وتەنی شیری بەری دایکی پێ هەڵدەهێننەوە.
دەستووری عیراق نموونەییکی زیندوو
دەستووری هەمیشەیی عیراق لە 2004 -ەوە مشتومڕی لەسەرکرا لەلایەن لایەنە سیاسییەکانەوە و پاش زیاتر لە ساڵێک لە کۆڕ و سیمینار بۆ پەسەندکردن یان رەتکردنەوەی، نزیکەی 80 ٪ی عیراقییەکان بەتایبەتی (کورد و شیعە) پەسەندیان کرد و دەنگیان بە (بەڵێ) پێدا، بەڵام ئێستا زۆرینەی لایەنە سیاسییە دەسەڵاتدارەکان لە پێکهاتەی شیعە لەلایەنی پراکتیکییەوە جێبەجێی ناکەن و پییانوایە لە دۆخێکی ئیستیسنائیدا و لە ژێر دەسەڵاتی (داگیرکەری ئەمریکا)دا نووسراوەتەوە، کوردیش ئەوەی لە دەسەڵاتدان داوای جێبەجێ کردنی تەواوەتی دەکەن و ئەوانەش کە لە دەسەڵاتدا نین، پێیانوایە ئەو دەستوورە بەسەر سیاسەتمەدارانی ئەوکاتی کورددا تێپەڕێووە و بە ئیمزای خودی کورد مافی سەربەخۆبوونی لە کورد زەوت کردووە، هەرچی پێکهاتەی سوننەشە کە ئەوکاتیش دەنگیان بە (نەخێر) داوە، سوورن لەسەر هەموارکردنەوەی دەستوور.
 جەوهەری کۆی مەسەلەکەش ئەوەیە لایەنە سیاسییەکان و میدیا و سۆشیال میدیا ئاراستەی خەڵک دەکات بەگوێرەی قۆناغەکان بۆ پشتگیریی و دژایەتی پرسێک، نەک گوایە هۆشیاریی کۆمەڵگە لە کوردستان و عیراق و وڵاتانی  خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی سێیەمدا بایی ئەوە بووبێت هەڵسەنگاندنی ورد بۆ پرسێکی گرنگی وەک دەستوور و بڕگە و مادەکانی بکەن، هەربۆیەش هێشتا بەشێک لە دادوەران و دەزگا دادوەرییەکان لە عیراق و ئەو وڵاتانەش کە رژێمەکانیان لە بەهاری عەرەبیدا رووخاون، بە هەمان شێواز و یاسا و رێسای رژێمەکانی پێشوو مامەڵە لەگەڵ کەیسەکاندا دەکەن، ئەوەش مایەی نەبوونی هۆشیاریی سیاسی و یاساییە نەک لەناو خەڵکی رەشۆکیی داماودا، بەڵکو هێشتا هۆشیارییەکە شۆڕنەبۆتەوە بۆ ناو دەستەبژێری ئەو کومەڵگەیانەش.