قەیرانی خۆراك و ناڕوونی چارەسەرەكان

فەیسەڵ عەلی*

لەگەڵ بەردەوامبوونی جەنگی روسیا - ئۆكرانیا و ئاڵۆزبوونی قەیرانی گەنم لە جیهاندا، پێشبینی دەكرێت دەرهاویشتەكانی ئەو جەنگە قەیرانێكی قورسی خۆراكی لێبكەوێتەوە، ئەمەش بەرئەنجامی ئەو گومانە دێت كە جووتیارانی ئۆكرانیا نەتوانن گەنم بەرهەمبهێنن، وێڕای داشكانی توندی هەناردەی گەنمی روسیا بۆ بازاڕەكان، وەك ئەو سیناریۆ جیاوازانەی بۆ بەرەنگاریی ئەو قەیرانە باسی لێوە دەكەن.
جەنگی ئۆكرانیا كە كۆتاییەكەی نادیارە، كەمبوونی خۆراكی جیهانی لێكەوتۆتەوە، بەوەی كە هەریەك لە روسیا و ئۆكرانیا سێیەكی گەنمی جیهان دابین دەكەن، هەروەها روسیا بە سەرچاوەی سەرەكی هەناردەی پەینی كیمیاوی دادەنرێت، ئۆكرانیاش بە سەرچاوەی سەرەكی گەنمەشامی و رۆنی گوڵەبەڕۆژە دادەنرێت.

19 ملیۆن كەس  بەرەو بازنەی برسێتی
لەبارەی كاریگەرییەكانی جەنگ لەسەر بەرهەمهێنانی دانەوێڵە لە ئۆكرانیادا، راپۆرتەكانی هەواڵ ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، هەناردەكردنی گەنمی بە رێژەی (٪33) كەمكردووە، گەنمەشامی بە زیاتر لە (٪18)، رۆنی گوڵەبەڕۆژە بە (٪32)، لە هەمان كاتدا، رێكخراوی فاو هۆشداری سەبارەت بە پاشەكشێی خۆراكە سەرەكییەكانی ئۆكرانیا و روسیا داوە، كە لە نێوان (11 - 19) ملیۆن كەس بەرەو ناو بازنەی برسێتی دەبات، ئەویش بەدەرە لەوەی كە چەندین دەوڵەتی جیهان، بەدەست بەرزبوونی بێپێشینەی نرخی خۆراكەوە دەناڵێنن.
لە دەرهاویشتەكانی ئەم جەنگە، گەمارۆ بەسەر بەندەرەكانی سەر دەریای رەش سەپێندراوە، كە بە رێڕەوەی سەرەكی هەناردەی ئۆكرانیا بۆ جیهان دادەنرێت، لەكاتێكدا ئەڵمانیا پێیوایە ئەو گەمارۆیە وەك كارتێكی برسێتی بەكاردەهێنرێت و هۆشداری دەدات لە دروستبوونی «تسۆنامی» برسێتی، ئەگەر جەنگەكە درێژەی كێشا، روسیاش ئەو تۆمەتە رەتدەكاتەوە، هۆكارەكەی بۆ ئەو سزایانە دەگەڕێنێتەوە كە لەلایەن واشنتۆن و برۆكسلەوە بەسەریدا سەپێنراوە، خۆرئاواش تۆمەتبار دەكات بەوەی هەڵمەتێكی چەواشەكارانە دژ بە وڵاتەكەی بەڕێوەدەبەن. لە میانی ئەو تۆمەتانەی دەیخەنە ئەستۆی یەكتری، بەریتانیا بۆچوونی وایە، هەنگاوێكی بە كردەوە دژ بە روسیا بنرێت، بەر لەوەی وەرزی دروێنە بێت تا بەردەوامیی بە گەیاندنی بەرهەمی ئۆكرانیا بۆ بازاڕەكانی جیهان بدرێت.

پێكەوە گوشاریان  خستەسەر نرخی خۆراك
ئەو رەوشەی ئێستا زۆر ناجێگیرە و بەرئەنجامی مەترسیداری هەیە، هێشتا جەنگ گیان و بەروبوومی كشتوكاڵی دەدورێتەوە، هەناردەی خۆراك بۆ جیهان رووی لە كەمییە، بەتایبەتی كە هەریەك لە هیندستان و ئەندەنوسیا هەناردەكردنیان راگرت، تا بتوانن پارێزگاری لە نرخی ناوخۆیی خۆیان بكەن، ئەمەش لەكاتێكدایە هێشتا ململانێی چەكدارانە لە نێوان  چەندین لایەنی ناكۆك لە ناوچە جیاجیاكانی جیهاندا بەردەوامە كە پێش دەستپێكردنی ئەم جەنگە، بە دەست كەمی خۆراكەوە دەیانناڵاند، هەروەها لە باشترین حاڵەتدا، پرۆسەكانی تری گەیاندنی خۆراك باش نەبوون، نرخی باركردن و گواستنەوە بە بەرزی مایەوە، زۆری بەندەرە جیهانییەكان بەهۆی پەتای كۆرۆنا ڤایرۆسەوە دابڕابوون.
هەموو ئەو هۆكارانە كەڵەكەبوون، پێكەوە گوشاریان خستەسەر نرخی خۆراك و گەیاندنی بە بازاڕەكان، رێكخراوی (فاو) لەمبارەیەوە، هۆشداریی توندی لە كەوتنەوەی قەیرانی خۆراك دا، ململانێ و بارگۆڕانی كەشوهەوا و دەرهاویشتەكانی كۆرۆنا ڤایرۆس و قورسی بارگرانی قەرزەكان، قورستری دەكات، ئەو قەیرانانە بەهۆی كاریگەرییە نەرێنییەكانی جەنگی ئۆكرانیا ئاڵۆزتر بوون، كە لێوەی نرخی خۆراك و سووتەمەنی بە خێرایی لە چەندین دەوڵەتی جیهان بەرزبوونەوە.

زۆر خراپترە لەوەی ساڵانی (2007 و 2008) هەبوو
ئەم شۆك و بارگۆڕانە، لە كاتێكدایە كە كەرتی گوندەكان پشتگوێخراوە و سیستمی خۆراكی ناجێگیرە، ئەم رەوشە ناجێگیرەی جیهان، وەك رێكخراو (فاو) دەڵێ، تەنیا زیانی بۆ هەژارەكان نابێت، بەڵكو كاریگەرییە نەرێنییەكەی فراوان دەبێت و ملیۆنەها خێزان دەگرێتەوە، كە هێشتا لەپێناوی مانەوەیان بێوچان هەوڵدەدەن.  
رەوشەكەی ئێستا زۆر خراپترە لەوەی كە لە ماوەی قەیرانی نرخی خۆراكی ساڵانی (2007 و 2008) هەبوو، كاتێك كە ناجێگیریی سیاسی و ناڕەزایەتییەكان و كاری تێكدەرانە (48) دەوڵەتی گرتەوە.
لە هەلومەرجێكی ناخۆشی لەمجۆرەدا، سەركردەی (40) دەوڵەت لە كۆنگرەی بەرلین كە بەر لە دوو هەفتە بەسترا، هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بۆ قەیرانی خۆراك دەدەن، كە جەنگی ئۆكرانیا دروستیكردووە، چارەسەری كرداری هەیە كە بۆ گفتوگۆ خراونەتەڕوو، ئەویش دۆزینەوەی رێگەی تری هەناردەكردنی خۆراكی ئۆكرانیایە لە بری دەریای رەش، بەڵام ئەم چارەسەرە پێناچێت ئەنجامی باشی لێبكەوێتەوە، چونكە ئەم رێگەیەش رەزامەندیی روسیای دەوێت، پلانی تریش هەیە، گواستنەوەی دانەوێڵەیە لە ریی شەمەندۆفێرەوە، بەڵام ئەمەش هێشتا بەگەڕنەخراوە و كاتی زۆری دەوێت، لەكاتێكدا جیهان ئەوەندە كاتی بەدەستەوە نییە چاوەڕێ بكات. توركیاش لای خۆیەوە هەوڵی گەیاندنی دانەوێڵە لە رێگەی دەریای رەشەوە دەدات، ئەویش لە میانی ئەنجامدانی گفتوگۆیەكی چوارقۆڵی لە نێوان هەریەك لە روسیا و ئۆكرانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان و توركیا، هەرچەندە ئەم ئەگەرەش جێی ئومێد نییە.

هێشتا چارەسەرێك بۆ گەیاندنی خۆراكی ئۆكرانیا دیار نییە
لەلایەكی ترەوە، بەریتانیا، كار بۆ هەوڵێكی نێودەوڵەتی دەكات، بۆ لابردنی مینە دەریاییەكانی كەنارەئاوییەكانی باشووری ئۆكرانیا و گرەنتی كەشتییەكان لە ئەستۆ بگرن، تا ملیۆنەها تۆن لە دانەوێڵەی گیرخواردووی ئەو دەوڵەتە بگوێزرێتەوە، ئەمەش بە رۆڵی خۆی، جیهان لە جەنگێكی نوێی جیهانی نزیك دەكاتەوە.
لەمەی سەرەوە دەردەكەوێ، هێشتا چارەسەرێك بۆ گەیاندنی خۆراكی ئۆكرانیا بۆ دەرەوە دیار نییە، ململانێكان بەردەوامییان هەیە، هێشتا جیهان لەسەر ئاستی ئەنجومەنی ئاسایش و نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم پرسە و پرسی بارگۆڕانی كەشوهەوا و ململانێ ئیقلیمییەكانیان تاوتوێ نەكردووە، هەموو یەكتری تۆمەتبار دەكەن، گەڕان بەدوای چارەسەر، لە بری ئەوەی كۆتاییان پێ بهێنرێت، ململانێكان ئاڵۆزتر و توندتر دەبنەوە.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان