د.هاشم زێباری*
دیاردەیا هەژاری ئێك ژ دیاردەێن سەردەمیانە كو بوویە جهێ گرنگیدانا ڤەكولینێن ئابووری و دارایی ل سەر ئاستی هەمی دونیایی، ب تایبەتی كو ئەڤ دیاردەیە ب شێوەیەكی بەرفەرهە ل ناڤ وەلاتێن ژنۆی پێگەهیشتیدا ب درێژاهیا دەیان سالێن بووری تشتەكی بەرچاڤ بوویە سەرەرایی كو ئەڤ وەلاتانە خودان سامانێن مەزنن ل بواری ئابووری ودارایی وسرۆشتی ومرۆڤی دا. ئەگەر ل سەردەمێن كەڤندا تەكەزیا زانستێن ئابووری سەبارەت هەژاریی پێداگری ل سەر پێڤەرێ داهاتی و خۆراكی و جهی ڤەحەواندنێ دكر بۆ هەمی مرۆڤان، لێ ل ڤێ سەردەمی گۆرانكاریێن مەزن ل سەر ڤی تێگەهیدا هاتینە و ژ بلی خۆراك و داهاتی، پێداگریی ل پشكدارییا سیاسی و دیموكراتی و مافی مرۆڤی و ئاسایشا كومەلایەتی و ژینگەهەكا پاك دكەن كو دبیتە ئەگەری بێ بەهرەبوونا رێژەیەكا زۆر یا جڤاكان ل بدەستڤەئینانا مافێن سیاسی و ئابووری و كومەلایەتی ل ناڤ وەلاتێن پاشكەفتی دا ب شێوەیەكی كو شیانێن بڕیاردانێ و مسوگەركرنا ژیانەكا سەردەمیانە ژ دەست ددەن، بڤی چەندی ژی نەدادپەروەری ل ناڤ جڤاكاندا پەیدادبە و نۆخبەكا دەولەمەند و مشەخۆر و سیاسی ل سەر كیستی خەلكی دەیان ملیار دولاران كۆم دكەن.
تاكڕەوی ل بڕیاردانێدا و نەدادپەروەری ل دابەشكرنا خزمەتگۆزاریاندا و نەگرنگیدان ب كەرتێن ئابووری وەكو پیشەسازی و گەشتیاری ل پارێزگەهێ و گیروبوونا دانا مووچە و رێڤەبری و ئیدارەدانەكا سەقەت ئەوە دبیتە ئەگەری هەژاریی ب پلا ئێكێ
رۆپێڤانا دەستەیا ئامار
ل نموونا عیراق و هەرێما كوردستانێ ژی، سەرەرای كو ئەڤ وەلاتە دەولەمەندترین وەلاتە ل سەر ئاستی دەڤەرێ ژ هەبوونا ئیمكانیات و سامانێن سرۆشتی و ئابووری و دارایی و هەتا مرۆڤی ژی، لێ ژ ئەنجامی گەندەلیی و ناكۆكیێن سیاسی و نەبوونا سەقامگیریی بوویە ئەگەری كو رێژەیەكا زۆر ژ خەلكی بكەڤنە بن هێلا هەژاریڤە و ل سەر ئاستی نێڤدەولەتی ل پلا (78) دئێتن وەك هەژارترین وەلاتێن دونیایی.
هەر چەندە دەستەیا ئامار ل هەرێما كوردستانێ سالانە هندەك رۆپێڤانا دكەت ژ بۆ دیاركرنا رێژەیا هەژاریی ل هەرێمێ هەر وەكو بو ئێكەم جار لسالا 2012 هێلا هەژاریی دیاركر ل سەر بنەمایی (105) هەزار دیناران بۆ هەر تاكەكی، لسالا 2018 رۆپێڤەرەكا دی هاتە كرن و دیار بوو كو رێژەیا هەژاریی ل هەرێمی %5.5 و ل پارێزگەها دهۆك رێژەیا وی %8.6 وەك بلندترین رێژەیا هەژاریی ب بەراورد ب پارێزگەهێن دی ێت هەرێمێ، و ل بەرامبەردا ئامارێن وەزارەتا پلاندانانا عیراقێ ل هەمی راپۆرتێن خۆدا سەبارەت هەژاریی ژ لسالێن بووریدا یان ئەڤ سالە دیاركریە كو دهۆك هەژارترین پارێزگەهە ل سەر ئاستێ هەرێما كوردستانێ ب پشت بەستن ب هندەك پێڤەرێن خۆیندن و ساخلەمیی و خزمەتگۆزارییان و داهاتی تاكەكەسی و هەتا دەوماهیی، لەورا رێژەیا هەژاریی ل دهۆكی ب %7 هاتیە دیاركرن، و ل هەولیر %6.7 و سلێمانی %3.
ڤەكۆلینەكا وەزارەتا پلاندانانا عیراق
دەستەیا ئامارا هەرێمێ لسالا 2022 ژی رۆپێڤەرەكی بكەت بو رێژەیێن هەژاریی ل هەرێمێ لێ هیچ كارەك ئەنجام نەدا بۆ زانینا رێژەیێن هەژاریی، لدەمەكیدا وەزارەتا پلاندانانا عیراقێ بەردەوام سالانە ڤەكۆلینەكا مەیدانی ئەنجام ددەت بو دیاركرنا رێژەیێن هەژاریی ل سەرتاسەری عیراقی ب هەرێما كوردستانی ڤە، و ل دوماهیترین راپۆرتا خۆدا دیاركریە كو ل سەر ئاستێ هەرێما كوردستانێ، پارێزگەها دهۆك دیسانی ل پلا ئێكی هاتییە توماركرن ب رێژەیا %7.
پڕسیار هەرە سەرەكی ل ڤێرێ ئەڤەیە، ئایا ب راستی پارێزگەها دهۆكێ یا هەژارە ب سامانێن خوەیێن سرۆشتی و ئابووری و مرۆڤی هەتا كو ئەنجام بڤی ئاوایی بن؟ یان یا هەژارە ب ئیدارەدانەكا باش و ساخلەم و ل سەر بنەماێن حوكمەكی رەشید و پێشكێشكرنا خزمەتگۆزاریان، ئان یا بوویە قوربانیا بەرژەوەندیێن لایەنەكی سیاسی یێ دیاركری كو هەمی سامان وخێر و خێرەواتێن ڤی پارێزگەهی بو بەرژەوەندیێن پارێزگەها هەولێری دچن و نوخبەكا سیاسی و بنەمالەی دەست ب سەر هەمی پرۆژە و چالاكێن ئابووریدا گرتینە كو ب تەمامەتی هەمی چالاكی و بوارێن ئابووری و ئاڤەدانكرن و بازرگانیی و كەسابەت هاتییە مۆنۆپولكرن، لدەمەكیدا پارێزگەها دهۆك ب پلا ئێكی دئێتن ل بەرهەم ئینانا نەفتا هەرێما كوردستانێ كو پتر ژ %52 یا نەفتا هەرێمێ ژ دهۆكێ بەرهەم دئێت.
بهانەێن ئیدارا پارێزگەهێ
ئیدارا ڤێ پارێزگەهێ ژی بەردەوام بهانەیێن بێبنەما دئێنە زمان و گەلەك جاران نە سەقامگێرییا سیاسی ل سنووری پارێزگەهی و شەڕی توركیا و پارتی یا كاركەرێن كوردستانێ دكەنە بهانە كو بوویە ئەگەری چۆلبوونا پتر ژ 300 گۆندێن سنووری و خەلك نەشێتن ژیانی ل گۆند و دەڤەرێن خوە بكەت و ناچاربووینە ل باژێران ئاكنجی ببن، ژ بڵی هیچەتا هەبوونا ژمارەكا زۆرا ئاوارە و دەربەدەرێن دەڤەرێن دی یێن عیراقی و میسڵ، لدەمەكیدا ئاشكرایە كو گەندەلیی و تاكڕەوی ل بڕیاردانێدا و نەدادپەروەری ل دابەشكرنا خزمەتگۆزاریاندا و نەگرنگیدان ب كەرتێن ئابووری وەكو پیشەسازی و گەشتیاری ل پارێزگەهێ و گیروبوونا دانا مووچە و رێڤەبری و ئیدارەدانەكا سەقەت ئەوە دبیتە ئەگەری هەژاریی ب پلا ئێكێ.
* پرۆفیسۆری یاریدەر لە كۆلێجی كارگێری وئابووری - زانكۆی زاخو
