سێ ئابووریناس و وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵی ئابووری

ئا: كوردەوان محەمەد سەعید

ئەكادیمیای شاهانەی سویدی ساڵانە خەڵاتی نۆبڵ دەبەخشێ بە لێهاتووترین كەسانی بوارە جیاجیاكان، وەك ئەدەب، فیزیا، كیمیا، بیریكاری، ئاشتی و پزیشكی، لە ساڵی 1968وە بانكی ناوەندیی سوید بڕیاریدا نۆبڵی ئابووریش زیاد بكات بۆ ئەو زانا و پسپۆڕە ئابوورییانەی لەو بوارەدا داهێنان دەكەن.
خەڵاتی ئەم ساڵ 2024ی نۆبڵی ئابووری پێشكەش كرا بە سێ ئابووریناس، كە بریتی بوون لە: دارون ئەسیمۆغڵو، سیمۆن جۆنسن و جیمس ئەی رۆبنسن، ئەویش بەهۆی لێكۆڵینەوەیەكیانەوە سەبارەت بە چۆنێتی دروستبوونی دامەزراوەكان و كاریگەرییان لەسەر خۆشگوزەرانیی خەڵك.

داهێنان لە پێناوی مرۆڤایەتیدا
خەڵاتی نۆبڵی ئابووری، كە بانكی ناوەندیی سوید بە یادی (ئەلفرێد نۆبڵ)ەوە پێشكەشی دەكات، نرخەكەی 11 میلۆن كرۆنی سویدییە، كە دەكاتە نزیكەی 1.1 ملیۆن دۆلاری ئەمریكی و باڵاترین خەڵاتی زانستییە لەسەر ئاستی جیهان و دەبەخشرێتە ئەو كەسانەی بە شێوەیەكی ئەكادیمی هەوڵ و ماندوبوونێكی زۆریان داوە لە پێناوی مرۆڤایەتیدا، بە واتایەكی دیكە داهێنانەكانیان لە خزمەتی سەرجەم مرۆڤایەتیدا دەبێت، نەك وڵاتێك، یان گەلێكی دیاریكراو.
ئەم ساڵ جاكوب سڤینسۆن سەرۆكی لیژنەی بەخشینی خەڵاتە ئابوورییەكە رایگەیاند: كەمكردنەوەی ئەو جیاوازییە فراوانەی لە نێوان داهاتی وڵاتاندا هەیە قورسترین و گەورەترین ئاستەنگی ئەم سەردەمەیە، ئەوانەش كە خەڵاتی ئەم ساڵیان بەدەست هێناوە، بە لێكۆڵینەوەكانیان گرنگیی رۆڵی دامەزراوەكانیان دەرخستووە لە بەدیهێنانی كەمكردنەوەی ئەو جیاوازییە فراوانە.

تانە لە ئەفرێد نۆبڵ
بانكی ناوەندیی سوید ئەم خەڵاتەی تەرخانكردووە بۆ یادكردنەوەی ئەلفرێد نۆبڵ، لەبەر ئەوەی كەسایەتییەكی خاوەنكار و لە هەمان كاتدا زانایەكی بواری كیمیا و ئەندازیاریش بووە، لە سەدەی نۆزدەدا ژیاوە و لە ماوەی كاركردنیدا 355 داهێنانی تۆمار كردووە، بەڵام دیارترین داهێنانی (دینامیت)ە، كە بەهۆیەوە رووبەڕووی رەخنەیەكی زۆر بۆوە.
ساڵی 1888 برایەكی ئەلفرێد نوبڵ دەمرێت و رۆژنامەكانی فەرەنسا بە هەڵە هەواڵەكە وا بڵاو دەكەنەوە، كە نۆبڵ خۆی مردووە، بە مانشێتی گەورە لە رۆژنامەكاندا دەنووسن: (ئەو پیاوەی مەرگی داهێنا، مرد) داهێنانی مەرگ ئاماژە بوو بۆ داهێنانی دینامیت، نۆبڵ ئەم هەواڵەی خوێندنەوە زۆر نیگەران بوو لەوەی لە دوای مردنی ناوبانگێكی خراپ بەجێ دەهێڵێت لە ناو خەڵكیدا، لەبەر ئەوە بڕیاریدا هەموو ئەو سامانەی كە لە رێگەی داهێنانەكانییەوە كۆی كردبۆوە تەرخانی بكات بۆ دامەزراندنی دامەزراوەی خەڵاتی نۆبڵ و ئەو دامەزراوەیەش ساڵانە خەڵاتەكانی ببەخشێت بەو زانایانەی كە گەورەترین خزمەتیان بە مرۆڤایەتی كردووە.

خەڵاتی نۆبڵ
ئەلفرێد نۆبڵ بڕیاریدا هەموو ئەو سامانەی كە لە رێگەی داهێنانەكانییەوە كۆی كردبۆوە تەرخانی بكات بۆ دامەزراندنی دامەزراوەی خەڵاتی نۆبڵ و ساڵانە خەڵات ببەخشێت بەو زانایانەی كە گەورەترین خزمەتیان بە مرۆڤایەتی كردووە

بەشداریی ژنان
دوای ئەوەی بانكی ناوەندیی سوید لە ساڵی 1968دا بڕیاریدا خەڵاتی ئابووریش بۆ خەڵاتەكانی نۆبڵ زیاد بكرێت، یەكەم خەڵاتی نۆبڵی ئابووریی بە هاوبەشی درا بە راگنار فرێش و یان تێنبێرگن، لەو كاتەوە تا ئێستا ساڵانە هەر زانایەك، یان ئابووریناسێك باشترین لێكۆڵینەوە بكات بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی ئەو خەڵاتە وەردەگرێت. 
لە نێوان ئەو كەسە بەناوبانگانەی تا ئێستا ئەو خەڵاتەیان وەرگرتووە، جۆن ناش-ی زانای بیركاری بوو كە ساڵی 2001 فیلمێكی سینەماییشی لەسەر دروستكرا، هەروەها تا ئێستا سێ ژن توانیویانە ئەو خەڵاتە بەدەست بهێنن، تازەترینیان خاتو كلۆدیا گۆڵدن بوو لە زانكۆی هارڤارد، بەهۆی ئەو توێژینەوەیەی لە بارەی ژن و بەشدارییان لە كاردا لە سەرتاسەری جیهان كردبووی، لە توێژینەوەكەیدا ئاماژە بە هۆكارەكانی كەمیی بەشداریی ژنان لە كاردا و هەروەها كەمیی داهاتی ژنان بەراورد بە داهاتی پیاوان دەكات.

سەرچاوە: ئەلشەرق ئەلئەوسەت