د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد
رۆشنبیریی سێیەم، The Third Culture (الثقافة الثالثة)، زاراوەیەکە نووسەری ئەمریکی جۆن برۆکمان دایناوە، رۆشنبیریی سێیەم رۆشنبیرییەکە لە نێوان هەردوو رۆشنبیریی (ئەدەبی) و (زانستی). لە سەردەمانی پێشوودا تەنیا دوو جۆر رۆشنبیری هەبوو: (رۆشنبیریی ئەدەبی) و (رۆشنبیریی زانستی)، تەنانەت لە بواری خوێندنی پەروەردەشدا لە قوتابخانەکاندا دوو بەشی (ئەدەبی) و (زانستی) هەبوو کە دەبوو خوێندکار لە قۆناغی ئامادەییدا یەکێکیان هەڵبژێرێت، بەڵام لە سەردەمی ئەمڕۆماندا رۆشنبیریی سێیەم دێت بۆ ئەوەی سنووری نێوان رۆشنبیرییەکان و زانستەکان بچوک بکاتەوە، رۆشنبیرییەک کە ئاوێزانبوون لەنێوان رۆشنبیرییە جیاجیاکاندا دروست دەکات. هاوکات رۆشنبیریی سێیەم بەو منداڵانەش دەگوترێت کە دایک و باوکیان کۆچ بۆ وڵاتێکی دیکە دەکەن و منداڵەکانیان لە نێو پەروەردە و کەلتورێکی تەواو جیاواز لە کەلتوری دایک و باوکیان، دەژین. ئێمە لەم زاراوەیەدا پتر تەرکیز دەکەینە سەر مانای یەکەم.
رۆشنبیریی سێیەم جێگەی رۆشنبیرانی تەقلیدی و کلاسیکی دەگرێتەوە و بابەتی زانستیش دەهێنێتە نێو رۆشنبیرییەوە
رۆشنبیریی سێیەم جێگەی رۆشنبیرانی تەقلیدی و کلاسیکی دەگرێتەوە و بابەتی زانستیش دەهێنێتە نێو رۆشنبیرییەوە، جاران چەمکی «رۆشنبیری» تەنیا لایەنی ئەدەبی و کەلتوریی دەگرتەوە، رۆشنبیر کەسێک بوو کتێب بخوێنیتەوە و خەریکی کاروباری ئەدەب و سیاسەت بێت، ئەوانەیشی لە بواری زانست و پزیشکیدا کاریان دەکرد، ناویان نەدەهێنرا، تەنانەت پرسیاری ئەوەش دەکرا ئایا ئەوانەی لە بواری زانست و پزیشکی و یاسایی و ئەندازیاریدا کار دەکەن، رۆشنبیرن؟
لە سەرەتای شەستەکانی سەدەی بیستەمدا جۆن بۆکمان و سی.بی.سنۆ پێشنیازی رۆشنبیریی سێیەم دەکەن تا ببێت بە پردێکی زانستیی پتەو بۆ سڕینەوەی ئەو بۆشاییە گەورەیەی لە نێوان رۆشنبیریی ئەدەبی و زانستیدا دروست ببوو، رۆشنبیرانی نوێ بە زمان و وشە و زاراوەی نوێ قسە دەکەن کە ئاوێتەبوونێکە لە نێوان هەموو زانستەکاندا، ئەمان هەرگیز بیر لەوە ناکەنەوە کام زانست لە هەمووان پتر خزمەتی مرۆڤایەتی دەکات، بەلای ئەمانەوە ئەمە مەسەلەیەکی رێژەییە، لە کات و شوێنی جیاوازدا دەگۆردرێت، هەموو زانستەکان وەکو یەک خزمەتی کۆمەڵگەو مرۆڤایەتی دەکەن.
ئەگەر جاران ئاڵای پێشکەوتن و گۆڕانکاری بەدەست رۆشنبیرانی تەقلیدییەوە بووبێت کە بەزۆری رۆشنبیرانی بواری ئەدەب و سیاسەت بوون، وەک شاعیر و نووسەر و سیاسەتمەدار و شۆڕشگێڕ، ئەوا ئەمرۆ ئاڵای پێشکەوتن، بەدەست رۆشنبیریی سێیەم و رۆشنبیرانی نوێوەیە کە بەشێوازی جیاواز قسە دەکەن و بە شێوازی جیاواز باسی پسپۆرییەکان دەکەن، بەتایبەتی پسپۆریی ورد.
نوێنەرانی رۆشنبیریی سێیەم بریتی نین لە رۆشنبیرانی کلاسیکی و کەسانی سەرسامبوو بە ئایدیۆلۆژیا و تێزە فکرییەکانی مۆدێرنە و پۆست مۆدێرنە، بەڵکو کەسانی زانا و شارەزا و رۆشنبیرن لە بواری (زانیاریی ئەلیکترۆنی ) و (میدیای دیجیتالی) و (ژیریی دەستکرد) و (فیزیکی کۆسمۆلۆجی_ «زانستی گەردوون») و (جینات) و (رۆبۆت) و (تەکنۆلۆجیای ئەلیکترۆنی) و (تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان) و (وەرزشی یۆگا) و (سیستمی دایەت)، لە بواری رەخنە و کەلتور و سیاسەتی نوێشدا سەرقاڵی (رەخنەی رۆشنبیری) و (مۆلتی میتۆد) و (پۆست سیکیولاریزم) و (سیتی سینەما) و (کتێبی ئەلیکترۆنی) و...هتد.
نموونە و هێما دیارەکانی رۆشنبیریی سێیەم کەسانی روون و خۆشحاڵ و دەم بە خەندە و خاکەڕان، بە پێچەوانەی بورجی عاجی ئەکادیمیستە تەقلیدییەکانی ئەدەبیات کە بە جۆرە فیز و ویقارێکەوە دەردەکەون و سیمینار پێشکەش دەکەن و بەدەگمەن پێدەکەنن، خۆیان ناهێننە ئاستی خوێنەرەکانیان.
ئەمڕۆ نەوەیەک پێدەگات، رۆشنبیری و زانیاری لە خێزان و قوتابخانە و کۆمەڵگەی لۆکاڵییەوە وەرناگرن، بەڵکو لە تەکنۆلۆجیای نوێ و ئینتەرنێتی گەردوونی و پەیوەندیی سنووربڕ و کیشوەبڕەوە وەریدەگرن، لەراستیدا ئەم نەوەیە لەودیوی رۆشنبیریی سێیەمیشەوە وەستاون.
