سدیق سەعید رواندزی
ئێمە كاتێ شوناسی شاعیر دەدەینە پاڵ كەسێك، لە سۆنگەی ئەو كردەی بە هونەریی كردنەی زمانەوەیە، كردەیەك كە زمان لە وشە و دەربڕینی ئاساییەوە دەگۆڕێت بۆ زمانی شیعر و چێژ و مانا
زمان لە پانتایی كۆمەڵایەتیدا، زمانی گشتە و ئامرازێكە بۆ گۆڕینەوەی بیروڕا و ئەڵقەی پەیوەندیی هزریی و كۆمەڵایەتی نێوان كەسەكانە. زمان لێرەدا، مۆركێكی گشتییانەی هەیە و زمانی هەمووانە. بەو پێیەی هەمووان بەو زمانە دەئاخڤن و گوزارشت لە هزر و تێگەیشتنیان دەكەن. بەمەش زمان خاوەنداریەتییەكی نییە، بەڵام هەمان ئەو زمانە، كاتێ دێتە نێو نووسین، جۆرێك لە مۆركی تایبەتیی وەردەگرێت و دەبێتە رەگەزێك بۆ ناسینەوەی ئەزموون و ستایلی نووسینی نووسەرێك، بەجۆرێك لە رێگەی ئەو زمانەوە، لە ئەزموونی نووسینی ئەوانیتری جیا دەكەینەوە. بەمەش زمان، تایبەتمەندییەكی واتایی و هونەریی وەردەگرێت و پێویستی بە رێساكانی نووسین، خاڵبەندی و داڕشتن و لێكدان بە گشتی هەیە كە ئەمە لە زمانی دەربڕینی ئاساییانەی رۆژدا رەچاو ناكرێت. بەو مانایەی ئەوەی لێرەدا گرنگە گەیاندنە، بەڵام لە نووسیندا، لە پاڵ گەیاندن، شێوە و جۆری ئەو گەیاندنەش گرنگە كە هەر ئەمەشە نووسین و زمانی نووسین لە زمانی دەربڕین بە مانا ئاساییەكەی جیا دەكاتەوە. تایبەتمەندیی زمان لێرەدا، بە مانای ئەوە نایەت كە زمان سیما واتایی و فەرهەنگییەكانی خۆی لەدەست بدات و سیمایەكی دیكەی بۆ دابتاشرێت، چونكە رەهەندەكانی وشە و دەربڕین لە ئاستی زمانی تایبەتدا، هەمان ئەو چەمك و دەستەواژانەن كە لە چوارچێوەی زمانە گشتییەكەدا هەن، بەڵام رەهەندی واتایان دەگۆڕدرێت.
شیعر یەكێكە لەو ژانرانەی لە دەرەوەی هەموو رێسایەكی زمانەوانییە و دەشێ رێساكانی زمان و رێزمان لە شیعردا، لە دەرەوەی ئەو رێسا زمانییانە بن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت زمان لە شیعردا هەمان ئاستی زمانی كۆمەڵایەتی هەبێت، چونكە هەموو دەقێكی ئەدەبی، بەرلەوەی رەهەندێكی واتایی و بابەتیی هەبێت، پێكهاتەیەكی زمانەوانی هەیە و لە وشە و رستە پێكهاتووە. ئیدی ئەو رەهەندە زمانەوانییە دواجار رەهەندی مانایی لە شیعردا دروست دەكات . نەبوونی رێساكانی زمان و خاڵبەندیی لە شیعردا بە مانای ئەوە نایەت، بێ هیچ پەیوەندییەكی بابەتی و كرداری زمانەوانی، ئیدی وشەكان لە شیعردا دابنرێن. شیعر لە بنەڕەتدا هیچ نییە جگە لە كردەی گۆڕینی زمان، لە زمانی سادەی شەقامەوە، بۆ زمانی تێكست و نووسین. شیعر لە بنەڕەتدا بە هونەریی كردنی ئەو زمانەیە، كردەی بە هونەریكردنی زمان لە دەقی شیعریدا، ئەو پێوەرە ئستاتیكی و ئەدەبییە زمانیەیە كە زمان لە مەودا كۆمەڵایەتییەكەیەوە دەگۆڕێت بۆ زمانی شیعر. بەو مانایەی زمان كاتێ دەبێتە بەشێك لە تێكستی نووسراو، شیعریش وەك تێكست، ئیدی ئەو زمانە نییە كە رۆژانە بەریدەكەوین و لە پانتاییە كۆمەڵایەتییەكەدا بەشێكە لە ئامرازی ئەڵقەی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی.
ئێمە كاتێ شوناسی شاعیر دەدەینە پاڵ كەسێك، لە سۆنگەی ئەو كردەی بە هونەریی كردنەی زمانەوەیە. كردەیەك كە زمان لە وشە و دەربڕینی ئاساییەوە دەگۆڕێت بۆ زمانی شیعر و چێژ و مانا. لێرەوە زمانی شیعر و زمان بە مانا كۆمەڵایەتییەكەی لە یەكتری جیا دەكرێنەوە. شیعر بەر لەوەی چێژ، مانا، تێمای شیعریی بێت، لە بنەڕەتدا زمانی ئاماژە و نووسینە. هیچ زمانێكی ماناییش بە بێ هەڵگڕی مانا بوونی نییە. ئێمە چونكە بەدرێژایی مێژووی شیعر، سەروكارمان تەنها لای وێنە و مۆسیقا و چێژی شیعریی و سەروا و كێش بووە، ئیدی بەگشتی كەمتر ئاستی زمانەوانی رێزمانیمان لە ئەزموونی شیعری شاعیران خستۆتە بەر فۆكس. بۆیەشە دەبینین ئەوەی بۆ ئێمە لە شیعردا بە گشتی گرنگە ئەو مەودا هونەریی و چێژە شیعرییەیە، نەك كردارەكانی زمان، رێكخستنی زمانەوانی و پەیوەندیی وشە و مانا و دەنگ و مۆرفیم و ستانزای شیعری و تۆپۆگرافیای دەقی شیعری، كە هەموو ئەمانە دواجار پێكهاتەی هونەری دەقی شیعرین. نەبوونی رێساكانی زمان لە شیعردا، وەك ئەوەی شیعر خۆی زمانە و لە دەرەوەی رەهەندی زمانەوانییە، بەو مانایە نییە ئیدی تەنها گوتن و دەربڕین لە شیعردا بكرێتە پێوەر، بەڵكو رێكخستنی زمانەوانییش لە شیعردا لە ئاستی رێزمانیدا، دەبێت بوونی هەبێت، بەتایبەتیش كاتێ زمان سیفەتە زمانەوانییەكانی وەك تاك و كۆ و هاوەڵكار و شوێن و پێشگر و پاشگر وەردەگرێت.
نەژادی عەزیز سورمێ، لە كۆمەڵە شیعری (تەلارساز و هەندێ لە زیندە خەونەكانی) گەرچی ناونیشانی كۆمەڵە شیعرییەكەی تەلارسازە، بەڵام ئەوەی لەو شیعرانەدا نەبێت تەلارسازیی شیعرییە. شیعر لە بونیادنانی ئەو باڵاخانە سەد نهۆمییە دەچێت كە دەبێت ئەندازەییانە، هەر خشت و دیزاین و پێكهاتەیەك یەكتری تەواو بكەن بۆ ئەوەی بە هەموویان دواجار دیكۆرسازییەكی جوان بە باڵاخانەكە بدەن، بۆ ئەوەی لە دوورەوە ببێتە جێی سەرنج و هەڵوەستەكردن. لەو كۆمەڵە شیعرەدا، لەكەمترین شیعردا رەچاوی ئەو تەلارسازییە كراوە، شاعیر ئەوەندەی مەبەستی بووە لە رووی شیعر و وێنەی هونەرییەوە لە سەر زمان بووەستێت و شتێك لە پەراوێزی بە ناو شیعرەوە بڵێت، ئەوەندە رەهەندی واتایی و زمانەوانی شیعرەكانی بەلاوە گرنگ نەبووە، بۆیە بێ ئەوەی هەستی پێ بكات كەوتۆتە هەڵەی دەربڕینی شیعریی و زمانەوانییەوە، بە جۆرێك تەنانەت كردارە زمانەوانییەكانی تاك و كۆیش كە بنچینەیەكی سەرەتاییانەی هەر زمان و دەقێكە، رەچاو نەكردووە وەك ئەوەی ئیدی ئەمە بۆ شیعر و پێكهاتەی هونەری دەقی شیعریی گرنگ نەبێت، نەژاد لە شیعرێكدا دەڵێت:
شیعر و مۆسیقا
لە ئاسمانی هەرە بەرزەوە
بە سەر كۆشكی پاشادا دەبارێ
ئەویش بە یەكسانی
بە سەر هاونیشتمانیانی دابەش دەكا
(تەلارساز _ ل 159)
گەرچی شیعر ژانرێكە لە دەرەوەی رێسا زمانییەكان و ناچێتە نێو ئەو كۆنسێپتە زمانییەی كە هەیە لە رووی رێزمانییەوە، چونكە ژانرێكی ئازادە، بەڵام كاتێ مانای شیعریی لە پەراوێزی كردەی زمانی و رێزمانیدا دروست دەبێت، بێگومان دەبێ بنەما رێزمانییەكان رەچاو بکرێن. لەو روانگەیەوە گەر سەرنج لەو كۆپلە شیعرە بدەین دەبینین شیعر و مۆسیقا دووانن، كەچی كرداری (دەبارێ) تاكە، واتا بكەر كۆیە كار تاكە بۆیە دەبارن دروستترە. شیعر و مۆسیقا دوو ژانری جیاو سەربەخۆن و یەكێكیان ئەدەبییە و ئەویتریان هونەرییە و هیچ پەیوەندییەكیان بە یەكەوە نییە، بە شێوەی تاكیش دانابارن چونكە ئامرازی واوی جیاكردنەوەیان هەیە، كەواتا دەبارێ هەڵەیە. وێرای ئەمەش ئەم شاعیرە دەیەوێت پەیامی ئەوەمان بداتێ گەر پاشا نەبێت، ئێوە شایەنی شیعر و مۆسیقا نین خودا لە ئاسمانەوە بە سەر كۆشكی ئەو دەیانبارێنێت، دواتر ئەویش وەك بەخشش و دەستكەوتێکی پاشایانەی خۆی بە هاووڵاتییەكانی دەدات!، بەڕاست پاشا هەیە لە دنیادا یەكسانخواز و دادپەروەر بێت؟ شیعر و مۆسیقا كە لە ئاسمانەوە دەبارن، بۆچی دەبێ تەنها بە سەر ماڵی پاشادا داببارن كە شاعیر پەسنی داوەو پێی وایە گەر ئەو نەبێت ئەوا كەسمان شیاوی ئەوە نین گوێ لە شیعر و مۆسیقا رابگرین؟ ئایا ئەركی شیعر(پەشێو)ی مەزن وتنەنی ئەوەیە، وەك چەكوش سەری پاشاكان پان بكاتەوە یان ستایشیان بكات؟
شاعیر لە وێنەیەكی دیكەی شیعریدا هەر پەیوەست بە كردە زمانییەكـــانەوە، ئەمجارەیان دەڵێت:
بوونەوەر
چاوی شەیدایان
لە گەنجینەی سەرو بنی دنیا دایە
(تەلارساز_ ل 78)
هەندێك وشەی تایبەتمەند لە زمانی كوردیدا هەن، بێ نیشانەی ئەلفونوونی كۆ، خۆیان دەلالەتی كۆ وەردەگرن، وەكو (میللەت، گەل، تیپ، بوونەوەر) بەڵام كاتێ ئەم وشانە دەچنە نێو چوارچێوەی رستەیەكی گەیاندنەوە یان هەر رستەیەكی دیكەوە كە تیایدا گوزارشتەكانی كرداری تاك و كۆیان تێدا بێت، ئەوا ئەو خەسڵەتە تایبەتییەی خۆیان نامێنێت. بوونەوەر لەو وێنە شیعرییەدا تاكە كەچی چاوی شەیدایان كۆیە، چونكە نیشانەی كۆی بە سەرەوەیە بۆیە بوونەوەرەكان دروستە. ئێمە كاتێ باسی گەلانی دنیا دەكەین ناڵێین (گەلی دنیا) بەڵكو دەڵێین (گەلانی دنیا)، بەڵام كاتێ باسی گەلی كورد دەكەین دەنووسین (گەلی كورد) لێرەدا ئەو گوزارشتە مانای كۆ بوونی خۆی دەگەیەنێت، بەڵام گەلانی كورد نابێت، چونكە كورد یەك نەتەوە و گەلە وەك هەر گەلێكی دیكەی دنیا. شاعیر وایزانیوە بوونەوەر چونكە بە مانای كۆ دێت، ئیدی پێویستی بە نیشانەی كۆ لەو رستەیەدا نییە، لە كاتێكدا لە میانەی ئەو وێنە شیعرییەدا، تەلارسازیی شیعری تێكداوە و لەنگییەكی زۆری دروست كردووە. بۆیە دەبوو بنووسێت:
بوونەوەرەكان
چاوی شەیدایان
لە سەروبنی دنیا دایە
روویەکی دیكەی ئەم كۆمەڵە شیعرەی ئەم شاعیرە هەڵە زەقەکانی خاڵبەندییە كە لە دێڕە شیعرەكاندا كردوونی. بە جۆرێك رستە هەیە پرسیار نییە، كەچی ئەو نیشانەی پرسیاری بۆ داناوە. رستە هەیە پێویستی بە نیشانەی سەرسووڕمان نییە كەچی ئەو نیشانەی سەرسووڕمانی بۆ داناوە. ئەم شاعیرە لە شیعرێكدا دەڵێت:
لە بازاڕی كوتاڵفرۆشان
كە هەمیشە بە ژنان
هەڕمێنییان بۆ دەگەڕێتەوە؟
(تەلارساز _ ل 15)
شاعیر نیشانەی پرسیاری بۆ دێڕی سێیەمی كۆپلە شیعرییەكە داناوە كە خودی رستەكە هیچ پرسیارێكی تێدا نیە، بەڵكو ئەم رستەیە رستەیەكی راگەیاندنە و پەیوەستە بە گەڕانەوەی ژنان وەك هەواڵێك بۆ بازاڕی كوتاڵفرۆشان. وێرای ئەمەش، شاعیر وشەی هەڕمێنی بە هاوواتای ئاپۆڕا یان قەرەباڵغیی بەكار هێناوە، لەكاتێكدا هەڕمێن بە مانای بە بڕشت دێت نەك ئاپۆڕا، وەك ئەوەی شاعیر نووسیویەتی. شاعیر لەو دەربڕینەدا دەیەوێت ناڕاستەوخۆ ئەو پەیامە بگەیەنێت كە ژنان چەندە ئارەزووی كڕینی كوتاڵ و پۆشاك دەكەن و خەیاڵیان هەر لای ئەو كەل و پەلەلانەیە كە ژنی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا پێ دەناسرێتەوە، بۆیە ناڕاستەوخۆ دێت لە پێگەو سەنگی ژن دەدات و هەمان ئەو وێنە میللییەی كە كۆمەڵگە بۆ ژن هەیەتی ئەو دەیكاتە بەناو شیعرێك، دەنا هەموومان دەزانین مەرج نییە هەر تەنها ژنان بچنە بازاڕی كوتاڵفرۆشان، مەگەر پیاویش پێویستی بە كوتاڵ و سەردانیكردنی ئەو بازاڕە نییە؟
بەڕاستی بەلامەوە سەیرە كەسانێك هەبن ئەو دەربڕینە ناهونەریی و خێڵەكییانە ناو بنێن شیعر. هەر پەیوەست بە رێساكانی خاڵبەندییەوە، ئەم شاعیرە لە دێڕە شیعرێكی دیكەدا دەڵێت:
هەزاران ماسی
هەزاران ماسی دەخۆن
رستەی دووەم، پێویستی بە ئامرازی پلەی بەراوردی (تر) هەیە، بۆ ئەوەی رستەكە لە رووی مانایی و ڕێزمانییەوە واتای تەواو بگەیەنێت، چونكە وێنە شیعرییەكەی ئەو لە رووی زمانەوانییەوە، لە كاتی خوێندنەوەیدا لەنگییەكی زۆری تێدایە. تێمای ئەم شیعرە لە بابەتێكی خوێندنەوەی كوردی پۆلی سێیەمی بنەڕەتیدا هەیە، تیایدا چیڕۆكەكە باس لەوە دەكات چۆن ماسییە گەورەكان، ماسییە بچووكەكان دەخۆن، تا رۆژێكیان ماسییە گەورەكان بڕیار دەدەن چیتر ماسییە بچووكەكان نەخۆن. بۆیە هیچ داهێنان و شیعریەت و مانایەك لەو كۆپڵە شیعردا نییە. بێگومان نموونەی تری لەو شێوەیە زۆرن بەڵام ئێمە ئەوانەمان وەك نموونە هێنایەوە. دواجار دەڵێین دەكرێت شاعیرێك باسی تەلارسازیی بكات، بەڵام هەرچی تەلارسازییە لە شیعرەكانیدا نەبێت؟
بەڵام ئایا هیچ ژانرێكی ئەدەبیی هەیە، هێندەی شیعر پێویستی بە تەلارسازیی و رێكخستن و هونەری وێنە و داڕشتن و مانا هەبێت؟!
*پەراوێز: تەلارساز و هەندێ لە زیندە خەونەكانی ، شیعر ، نەژادعەزیز سورمێ ، ساڵی چاپ 2018.
