جەنگ؛ قەیرانی خۆراك قورستر دەكات

فەیسەڵ عەلی*
نرخی خۆراك، لە ساڵی 2021 بە رێژەی (%23) بەرزبووەوە، ئەم بەرزبوونە كۆتایی بە چەندین ساڵی جێگیریی رێژەیی نرخی خۆراك هێنا، بارگۆڕانی كەشوهەوا كە زیانی گەورەی بۆ بەروبوومی كشتوكاڵ هەبوو، هەڵكشانی تێچوونی وزە، دوو هۆكاری سەرەكی ئەو بەرزبوونەن. پاشان قەیرانی ئۆكرانیا كە لە شوباتی 2022دا دەستیپێكرد، نرخی خۆراكی بۆ بەرزترین ئاست برد، ئەمەش بەرئەنجامی لەبارچوونی گەیاندنی دانەوێڵە و كاڵابەكاربەرە بنچینەییەكانی ترە كە لە روسیا و ئۆكرانیاوە بەرەو بازاڕەكانی جیهان رەوانە دەكران.

تێكچوونی بەرهەمهێنانی خۆراك و هەناردەكردنی
جەنگی روسیا و ئۆكرانیا، بەندەرەكانی ئۆكرانیای لەسەر دەریای رەش پەكخست، كە پێشتر پڕ بزاوت و جووڵەی بازرگانی بوو، هاوكات كەمبوونی هەناردەی روسیا بەهۆی سزاكانی خۆرئاوا و گەمارۆی ئابوورییەوە، ئەو دوو دەوڵەتە بەشداری لە چواریەكی هەناردەی جیهان لە گەنم و پێنج یەكی هەناردەی جۆ و گەنمەشامی دەكەن، هەروەها زیاتر لە نیوەی هەناردەی رۆنی گوڵەبەڕۆژە، ئەو دوو دەوڵەتە هەشت یەكی كالۆری جیهان دابین دەكەن.
لەوانە گرنگتر، نرخی خۆراك لەهەڵكشانە، هاوكات جیهان روبەڕووی چەند ئاڵنگارییەكی ئابووریی تریش بۆتەوە، هەڵئاوسان بەرزدەبێتەوە، هێشتا كاریگەریی پەتای كۆرۆنا رێگری لە گەیاندنی بەرهەمەكان بۆ بازاڕە جیهانییەكان دەكات، گۆڕانی كەشوهەوا هەڕەشەی گەورە لە زۆری ناوچە كشتوكاڵییەكانی جیهان دەكات، بەوەی وشكانی و بەبیابانبوون و بەرزی پلەی گەرما و لافاو و سوتانی دارستانەكان زیاد دەكات.
سەرباری ئەوانە، تێكچوونی بەرهەمهێنانی خۆراك و هەناردەكردنی، بەتایبەتیش لە هەریەك لە ئۆكرانیا و روسیا، هەروەها جەنگ لە رێگەی كاریگەریی لەسەر پەیین، كاری لەسەر بەرهەمهێنانی خۆراكی جیهانی كردووە، كە بەهۆی بەرزبوونی نرخی وزەوە، تێچوونی بەرهەمهێنانی پەیین بەرزبۆتەوە. هەریەك لە روسیا و ئۆكرانیا بڕێكی ئێجگار زۆری پۆتاسیۆم بەرهەم دەهێنن كە جەنگ نرخەكەی بۆ ئاستی پێوانەیی بەرزكردەوە.

بۆتە سەرچاوەی دڵەڕاوكێیەكی گەورە
زیاد لەوانەیش، نرخی غازی سروشتیش بەرزبووەوە، كە بە یەكێك لە توخمە گرنگەكانی پیشەسازیی پەیین دادەنرێت. بەهۆی كۆی ئەو هۆكارانەی سەرەوە، گرانبوونی نرخی خۆراك بۆ ساڵی داهاتووش بەردەوامی دەبێت، چونكە بەكارهێنانی بڕێكی كەمتری پەیین، بڕی بڕشتیی بەروبوومی كشتوكاڵ دادەبەزێنێت. لەكاتێكدا نرخەكانیش لە بەرزبوونی بەردەوامدان.
سیاسەتی پارێزگاری (سیاسة الحمایة) بۆتە سەرچاوەی دڵەڕاوكێیەكی گەورە، زۆر لە دەوڵەتان هەناردەی دانەوێڵە و رۆنی چێشتیان راگرتووە، لە ترسی كەوتنەوەی ئاشوبی ناوخۆیی، بەپێی پەیمانگەی نێودەوڵەتیی توێژینەوەی سیاسەتی خۆراك، زیاتر لە (20) دەوڵەت كۆتوبەندیان بەسەر هەناردەی خۆراكدا سەپاندووە. ئەم هەلومەرجە ئاسۆی برسێتیی جیهانی ئاڵۆزتر و قورستر دەكات.

بەسەر 24 دەوڵەتدا دابەشبوون
بەشێوەیەكی فراوان ئاستی كەمیی خۆراك زیادیكردووە، ئەمەش بە ژمارەی ئەو كەسانەی توانای دابینكردنی درێژمەودای خۆراكیان نابێت دیاری دەكرێت، ئەو ژمارەیە لە ساڵی 2020 بۆ نزیكەی 118 ملیۆن كەس بەرزبووەوە، دوای ئەوەی بۆ چەند ساڵێك وەك خۆی بەبێ زیادبوونی دیار مابووەوە. كەواتە ئێستا سێ قەیران بەیەكەوە رۆڵیان هەیە: ململانێ، بارگۆڕانی كەشوهەوا كە قەیرانی برسێتییان بە دوای خۆیاندا هێناوە، ئاستی برسێتیی توند بەرزبۆتەوە، واتە ژمارەی ئەوانەی لە مەودای كورتدا توانای دابینكردنی پێداویستییەكانیان لە خۆراكدا نییە، پارساڵ نزیكە 40 ملیۆن كەس بوو. ململانێكان بزوێنەری سەرەكی ئەوە بوون، لە ساڵی 2021، 139 ملیۆن كەس روبەڕووی قەیرانی خۆراك بوونەوە، كە بەسەر 24 دەوڵەتدا دابەشبوون.
ئێستاش جەنگی روسیا و ئۆكرانیا، سەبەتەی خۆراكی ئەوروپاشی تێكدا، تا مەترسییەكانی برسێتی فراوانتر بكات و هەڕەشەی توند لە ملیۆنەهای كەسی تریش بكات.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان