ئا: نەوشیروان فەتاح
پرسی پیربوونی كۆمەڵگەی ئێرانی و پاشەكشەكردنی لە كۆمەڵگەیەكی گەنجی خاوەن هێزی كارەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی پیری بێتوانا، بۆتە بابەتێكی مەترسیدار و بەرپرسانی باڵای ئەو وڵاتە هۆشداریی دەدەن لەوەی گەشەكردنی دانیشتوانی وڵاتەكەیان لە رووی ژمارەوە رۆژ بە رۆژ كەمتر دەبێتەوە ئەگەر لەسەر ئەم رێڕەوەی ئێستای بەردەوام بێت، ئەوا جگە لەوەی لە چەند ساڵی ئایندەدا دیمۆگرافیای ئێران گۆڕانی ریشەیی بەسەردا دێت، لە 100 ساڵی داهاتوودا وڵاتێك نامێنێت بەناوی ئێران.
لە 10 ساڵی رابردوودا پرۆسەی هاوسەرگیری ساڵانە لە 800 هەزارەوە بۆ 480 هەزار كەمیكردووە، دیارترین هۆكارەكانیشی بریتین لە: داڕمانی دۆخی ئابووری، زیادبوونی رێژەی كۆچكردن، زاڵبوونی رەشبینی و نەمانی هیوا بە داهاتوو
بە پێی داتاكانی سەنتەری ئاماری ئێران، ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەكەیان 86 ملیۆنی تێپەڕاندووە و %77یان شارنشین و %23ی گوندنشینن، هەروەها رێژەی %70ی دانیشتوانەكەی تەمەنیان لە نێوان (15 - 64) ساڵیدایە، كە پێی دەوترێت تەمەنی كاركردن، ئەوەی جێگەی سەرنج و مایەی نیگەرانی بەرپرسانە، كەمبوونەوەی گەشەی دانیشتوانە لەگەڵ زیادبوونی رێژەی پیربوونی كۆمەڵگە، بە شێوەیەك لە نێوان ساڵانی (2021 و 2026)دا گەشەی دانیشتوان %0.72 بووە، پرسێكی تر لە ئامارەكاندا ئەوە بووە كە لە 10 ساڵی رابردوودا تێكڕای لەدایكبوونی منداڵ بە ئاڕاستەیەكی مەترسیدار پاشەكشەی كردووە، بە شێوەیەك تێكڕای لەدایكبوونی منداڵ لە یەك خێزاندا دابەزیووە بۆ یەك منداڵ، ئەم كەمبوونەوەیە لە هەموو پارێزگاكاندا هەیە، بە واتایەكی تر كەمبوونەوەی لەدایكبوونی منداڵ گرفتێكە هەموو ئێران بە دەستییەوە دەناڵێنێت.
لە 100 ساڵی داهاتوودا وڵاتێك نامێنێت بە ناوی ئێران
لە چەند رۆژی رابردوودا (عەلی رەزا رەئیسی) جێگری وەزیری تەندروستیی ئێران، چەند ئامارێكی مەترسیداری خستەڕوو سەبارەت بە كەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتوانی ئێران و پیربوونی كۆمەڵگەكەیان، بە وتەی ئەو لێپرسراوە، تا ساڵی 2100 ژمارەی دانیشتوانی ئێران بۆ 42 ملیۆن كەس دادەبەزێت، كاتێك ژمارەی دانیشتوانی ئەوان بۆ ئەو ژمارەیە دادەبەزێت، ژمارەی دانیشتوانی وڵاتە دراوسێكانیان دەبێتە 550 ملیۆن و 350 ملیۆن كەس، هەروەها لە 17 ساڵی داهاتوودا لە هەر سی هاووڵاتیی ئێرانی یەكێكیان دەبێتە كەسێكی بەتەمەن و ئەگەر بێت و كەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتوان و زیادبوونی مردن لەسەر ئاڕاستەی ئێستای بەردەوام بێت، ئەوا لە 100 ساڵی داهاتوودا وڵاتێك نامێنێت بە ناوی ئێران، بۆیە پێویستە هەر لە ئێستاوە لە گەورەیی ئەو كارەساتە تێبگەین.
جێگری وەزیری تەندروستیی ئێران ئاماژەی بەوەداوە، هەرچەندە كەمبوونەوەی ژمارەی كەسانی گەنج گرفتێكی جیهانییەو ئێستا وڵاتانی ئەوروپا بەدەستییەوە دەناڵێنن، بەڵام ئەو دۆخەی لە ئێران دەگوزەرێت جیاوازە و پاشەكشەكردنی ژمارەی كەسانی گەنج لە نێو كۆی گشتی دانیشتواندا دیاردەیەكی زۆر نامۆیە، بۆیە پێویستە حكومەت یاسای گەشەكردنی دانیشتوانی گەنج هەموار بكاتەوە و هانی هاووڵاتییان بدات لەسەر زیادكردنی ژمارەی منداڵ.
زیاتر لە 10 ملیۆن كەس لەتەمەنی هاوسەرگیریدان
(عەلی رەزا رەئیسی) جێگری وەزیری تەندروستی ئێران، باسی لەوەشكردووە، ئێستا 10 ملیۆن كەس لە ئێران لە تەمەنی هاوسەرگیریدان بەڵام نەیانتوانیوە ئەو پرۆسەیە ئەنجام بدەن، لەبەر ئەوەی ناتوانن پێداویستییە سەرەكییەكانی ژیان دابین بكەن، وەك كاركردن و شوێنی نیشتەجێبوون.
رەئیسی دەڵێ: یەكێكی تر لەو كێشانەی كە بۆتە هۆی ئەوەی كۆمەڵگەی ئێرانی بەرەو كۆمەڵگەیەكی پیر هەنگاو بنێت، بوونی تەنها منداڵێكە لە خێزانێكدا، ئەوەش لێكەوتەی خراپی لەسەر داهاتووی منداڵەكە و خێزانەكە و كۆمەڵگەكەشی دەبێت، بە شێوەیەك لەگەڵ هەڵكشانی تەمەنی دایك و باوكی ئەو تاكە منداڵەدا خۆی لەبەردەم دوو بژاردەدا دەبینێتەوە، یان ئەوەتا خۆی بنیات بنێت و كار بۆ داهاتووی بكات، یان ئەوەتا چاودێریی باوك و دایكە بەتەمەنەكەی بكات، ئەمەش زەنگێكی مەترسیدارە لەسەر داهاتووی كۆمەڵگەی ئێران.
بە گوێرەی داتاكانی سەنتەری ئاماری ئێران، لە ساڵی 2017وە ساڵ بە ساڵ ژمارەی لەدایكبوونی منداڵ كەمیكردووە، بە شێوەیەك لەماوەی رابردوودا بە تێكڕا هەر خێزانێك 6 منداڵی هەبووە، بەڵام ئێستا خێزانەكان رێگە نادەن لەیەك منداڵ زیاتریان ببێت یان هەر رێگە نادەن منداڵیان ببێت، ئەوەش وایكردووە، بە تێكڕا ژمارەی دانیشتوانی ئێران كەم بكات و بەرەو كۆمەڵگەیەكی پیر هەنگاو بنێت.
لێدوانی ئەو بەرپرسەی ئێران، زۆر نزیكە لە ئاماری رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، كە ئاماژەیان بەوە كردووە ئێران بە خێرایی بەرەو كۆمەڵگەیەكی پیر دەچێت، بە نموونە پەیمانگەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست رایگەیاندووە، لە ساڵی 2022دا رێژەی ئەو كەسانەی لە ئێران تەمەنیان لە سەروو 60 ساڵەوە بووە بۆ %10 زیادیكردووە، گەشەی دانیشتوانیش بۆ %0.7 كەمبۆتەوە، ئەوەش نزمترین تێكڕای گەشەكردنی دانیشتوانە لە 25 ساڵی رابردوودا، داتاكانی (پەیمانگەی ئەمیركان ئینتەرپرایز) دەریانخستووە، لە 30 ساڵی رابردوودا تێكڕای رێژەی لەدایكبوون لە ئێران %70 دابەزیووە، ئەوەش بەرزترین رێژەی دابەزینە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، پرۆگرامی گەشەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش پێشبینی دەكات، لە 30 ساڵی داهاتوودا %30ی دانیشتوانی ئێران دەبنە كەسانی بەتەمەن و ئێران دەبێتە گەورەترین وڵاتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە زۆرترین كەسانی بەتەمەنی تێدا دەبێت.
سەركردە باڵاكانی سەربازی ئێران، داوایانكردووە ژمارەی دانیشتوان زیاتر بكرێت و ئەگەر كار بۆ زیادكردنی نەكرێت كۆمەڵگەكەیان بەرەو پیربوون و ماندووبوون و كەمجووڵە و لاوازبوون دەچێت، ئەوەش وادەكات لە بەرامبەر نەیارەكانیدا بە ئاسانی تێكبشكێت ، پێشیان وایە بە كۆمەڵگەیەكی پیرەوە ناتوانن بەرەنگاری دوژمنانیان بوەستنەوە، جگە لەوەش پیربوونی كۆمەڵگە واتە لەدەستدانی یەكێك لە رەگەزە سەرەكییەكانی هێز.
سەركردە سەربازییەكان هۆشدارییان لە لێكەوتە نەرێنییەكانی پیربوونی كۆمەڵگە داوەتە لێپرسراوانی وڵاتەكەیان و باسیان لەوەكردووە، كە %20ی ئەوانەی هاوسەرگیرییان كردووە كێشەی نەزۆكییان هەیە، ئەویش لەبەر ئەوەی لە تەمەنێكی پیردا هاوسەرگیرییان كردووە.
دیمۆگرافیای ئێران گۆڕانی گەورەی بەسەردا هاتووە
لە 10 دەیەی رابردوودا گۆڕانی گەورە بەسەر دیمۆگرافیای ئێراندا هاتووە، لە دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی ئیسلامی ساڵی 1979 و دواتر سەرهەڵدانی جەنگی هەشت ساڵەی ئێران - عیراق لە 1980 تا 1988 ژمارەی دانیشتوان بە شێوەیەكی بەرچاو زیادیكردووە، تێكڕای لەدایكبوون 6.5 منداڵ بووە بۆ هەر خێزانێك، ئەوەش بە هۆی ئەوەی دەسەڵاتدارانی وڵات داوایان كردووە خێزانەكان منداڵی زیاتریان ببێت تا ژمارەی سەربازەكانیان زیاتر بێت و توانای جەنگیان بەهێزتر بێت، بەڵام لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگەوە ئێران دووچاری ئاڵنگاریی ئابووریی بۆوە بەهۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانەوە، بۆیە لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا هاوتەریب لەگەڵ كۆتاییهاتنی جەنگی هەشت ساڵەی ئێران - عیراق، بەدیاریكراویش لە ساڵی 1989وە تاران دەستی بە پەیڕەوكردنی سیاسەتی كۆنتڕۆڵكردنی ژمارەی دانیشتوان كرد، لە ژێر دروشمی (دوو منداڵ بەسە، منداڵێك كەمتر ژیانێكی باشتر)، ئەو سیاسەتە لەكاتی خۆیدا لەلایەن زۆرینەی پیاوانی ئایینی و حكومییەوە پەسەندكراوە و وەك یەكێك لە بنەماكانی سیاسەتی گشتیی ئێران پەیڕەو كراوە، بەڵام لە دوای سەرژمێری ساڵی 2011وە دەسەڵاتداران هەستیان بە هەڕەشەیەكی مەترسیدار كرد، لەوەی كە وڵاتەكەیان بەرەو پیربوون هەنگاو دەنێت، ئەوەش وایكرد (عەلی خامەنەیی) رابەری شۆڕی باڵای ئیسلامی ئێران بڵێت، سیاسەتی كۆنتڕۆڵكردنی ژمارەی دانیشتوان هەڵەیە و سیاسەتێكی دوژمنكارانەی خۆرئاوایە دژ بە دەوڵەتی ئیسلامی، پێویستە دانیشتوانی ئێران بگاتە 150 ملیۆن كەس، لەو كاتەوە حكومەت سیاسەتی كۆنتڕۆڵكردنی دانیشتوانی هەڵوەشاندەوە و (مەحمود ئەحمەدی نەجاد) سەرۆك كۆماری ئەو كاتەی ئێران وتی، دروشمی (دوو منداڵ بەسە، منداڵێك كەمتر ژیانێكی باشتر) سیاسەتێكی هەڵە و نامۆیە، بە پێچەوانەوە دەبێت دانیشتوانی ئێران بگاتە 150 ملیۆن كەس.
قەیرانی ئابووریی هۆكاری سەرەكییە
لە دوای هەڵوەشاندنەوەی سیاسەتی كۆنتڕۆڵكردنی ژمارەی دانیشتوان حكومەتی ئێران پێشینە و قەرزی بە سوودێكی زۆر كەم دەدایە ئەو كەسانەی هاوسەرگیرییان دەكرد، لە چەند ساڵی رابردووشدا بڕی قەرزەكەی زیاتر كرد، لە لایەكی ترەوە پارەیەكی زۆریان بەخشیوە بۆ چارەسەركردنی ئەو كەسانەی كێشەی نەزۆكییان هەبووە تا ژمارەی نەوەكان زیاتر ببن، بەڵام بە پێچەوانەوە ساڵ بە ساڵ ژمارەی هاوسەرگیری و تێكڕای لەدایكبوونی منداڵ پاشەكشەیكردووە، هەروەك لە ئامارە رەسمییەكانی رێكخراوی تۆماری شارستانیی ئێراندا هاتووە، لە 10 ساڵی رابردوودا ژمارەی پرۆسەی هاوسەرگیری ساڵانە لە 800 هەزارەوە بۆ 480 هەزار دابەزیووە، دیارترین هۆكارەكانی ئەو پاشەكشەكردنەش بریتی بووە لە داڕمانی دۆخی ئابووری، زیادبوونی رێژەی كۆچكردن، گۆڕانی نەریتی ژیان و زاڵبوونی رەشبینی و نەمانی هیواو ئومێد بە داهاتوویەكی باش لای گەنجان.
