ئەژین فەهمی
شانۆ رۆڵێکی گرنگی هەیە لە پەروەردەکردن و بەرزکردنەوەی هۆشیاری تاک و کۆمەڵگەدا، رۆڵی پردێکیش دەبینێت، بۆ پەیوه‌ندیی نێوان کەلتورە جیاوازه‌كان و باشترکردنی تێگەیشتنمان بەرامبەر یەکتر. راستە هه‌نووكه سەردەمی تەکنەلۆژیایە، بەڵام شانۆ گرنگیی خۆی لەدەست نەداوە و لە دەست نادات، وەک هونەرێکی زیندوو کە هەستی مرۆڤایەتی و پەیوەندییە راستەقینەکان دەپارێزێت، ماوەتەوە.
لای زۆرێكمان هێزی ده‌ق و زیندوومانه‌وه‌ی له زمانێكی شیرین و پاک و باسكردنی رووداوه‌كان به راسته‌وخۆیی و کارەکتەری زیندوو و بونیادێکی پتەو و چەند شتێکی دیکەدا ده‌بینینه‌وه، بێگومان ئه‌و هێزە له ده‌قێكه‌وه بۆ ده‌قیكی تر جیاوازە. ئەگەرچی ئه‌مانه پێوه‌رێك نین بۆ ئه‌وه‌ی باشیی و خراپیی ده‌قی پێ هه‌ڵبسه‌نگێنین و لەبارەیەوە بڕیار بدەین. خۆی کارەکە دژ بە بڕیار و حوکمە، ئێمە زێده‌تر مەبەستمان شڕۆڤە و رۆچوونە ناو ماناکان و بینینی زیاد لە دیوێکە، ئەمەیش بەمانای ئەوەیه لەنێو تێکستێکدا دەجووڵێین، کە دەرفەتی ئەوەی رەخساندووە بە زیاد لە ئاڕاستەیەکدا بڕۆین و ببینین. لام وایه ئه‌وه‌ی وادەکات ده‌قێك له ده‌قێكی تر جیاوازتر خۆی نیشان بدات و وایشی لێ ده‌كات به زیندوویی بمێنێته‌وه، خۆ نه‌به‌ستنه‌وه‌یه به كات و شوێنەوە. مەبەست لە «کات» و «شوێن»، لە قاڵب نەدانه له چوارچێوە و بەربەستدا، تا خوێنەر رووی لە کراوەییەکی دوور مەودا بێت، ئه‌م خۆ نه‌به‌ستنه‌وه‌یه‌یش بۆ هه‌ر ژانرێكی ئه‌ده‌بیی بێت جیاوازیی نییه.
شانۆنامه‌ی (مرۆقه خۆڵه‌مێشییه‌كان)ی دانا ره‌ئووف، له‌سه‌ر دوو ئاڕاسته‌ی جیاواز كاری كردووه. له ده‌قه‌كه‌دا به‌ندینخانه هه‌یه، كات نیوه‌ڕۆ و به‌یانی و زۆر جار شه‌ویشه، به‌ڵام لێره‌دا مه‌به‌ست له خۆ نه‌به‌ستنه‌وه به كات و شوێنه‌وه ئه‌وه‌یه: روون نییه له چ زه‌مه‌نێكدا ده‌گێڕدرێته‌وه و باسی كام به‌ندینخانه‌یش ده‌كات. بەمەیش مەودایەکی قووڵی بەخشیوە، بە شتێک کە ناوی «بەندیخانەیە»، دەکرێت تاهەتایە لەسەر دوو ئاست بوونی هەبێت، دنیا وەک بەندیخانەیەکی گەورە و ئەو بەندیخانەیەیش کە لەناو خۆماندایە. بێگومان وەک هێمایەک بۆ دەستەڵاتە تۆتالیتارەکان. گفتوگۆی نێوان کارەکتەرەكان زۆر به ئاستی به‌رز و زنجیره‌یی داڕێژراون، زۆر جاریش ئه‌كته‌رێك قسه به ئه‌ویتر ده‌بڕێت، یان ئه‌م گوێ له ئه‌و ناگرێت و خۆی بۆ خۆی ده‌ئاخڤێ، گرنگ بئاخڤێ و بڵێت: لێره‌م و و بوونم هه‌یه، بۆ وێنه (٤٦) به‌ندییه‌كە ده‌كه‌ونه گفتوگۆی خۆیان:
كاكه‌سوور: ویستت قسه بكه‌یت، شتێك بڵێیت؟
عه‌زیز: من؟... هیچم نه‌گوتووه (وچانێكی كورت)
كاكه‌سوور: (به تووڕه‌ییه‌وه) ده‌زانم هیچت نه‌گوتووه...
یادگار: من نازانم له‌سه‌ر چی گیراوم و بۆ هێناویانم بۆ ئێره!
(هه‌ست ده‌كات هه‌ناسه‌ی بۆ نادرێت)
ته‌نگه‌نه‌فه‌سم... خه‌ریكه ده‌خنكێم. (بێده‌نگی)
سابیر: من له‌و بڕوایه‌دام...
(ده‌وه‌ستێت و سه‌یرێكی چوارده‌وری خۆی ده‌كات)
نا، له بڕوای هیچدا نیم... (پێده‌كه‌نێت)
بڕوام به هیچ نییه. (وچانێكی كورت)
ئه‌م وردەکارییەیش وای كردووه ئه‌تمۆسفێرێك دروست بێت، به باشی شته‌كان هه‌ڵبسوڕێن و چێژی ده‌ق له ده‌ست نه‌ده‌ین، بۆیه ده‌شێ بڵێم: شته‌كان وه‌ك خۆی باس كراون، وەک ئەوەیبكه هه‌ن.
به‌ندییه‌كان هه‌ر یه‌كه‌یان له ته‌مه‌نێكی جودا دان، هیچیان هاوته‌مه‌نی ئه‌ویتر نییە. هه‌ر یه‌كێكیشیان له‌سه‌ر شتێكی جودا له‌ویتر گیراون، به‌ڵكو پشكیشیان له‌م تاوانه‌دا نییه. ته‌مه‌نی گه‌وره و بچووك له به‌ندینخانه‌دا جیاوازییه‌كی نییه، بۆ وێنه (كاكه‌سوور) له هه‌موو به‌ندییه‌كان گه‌وره‌تر نییه، به‌ڵكو له ئه‌و گه‌وره‌تریشی تێدایه، به‌ڵام گه‌ر ورد ببینه‌وه به خۆ سەپاندنی بەسه‌ر به‌ندییه‌كانی دیکەدا گەورەتر دەردەکەوێت.
عه‌زیز: وازم لێ بێنه...
(كاكه‌سوور ده‌یه‌وێت له عه‌زیز بدات، عه‌زیز له ترسا راده‌كات بۆلای ده‌رگاكه و چه‌ند جارێك ده‌كێشێت به ده‌رگاكه‌دا و بانگی پاسه‌وانه‌كان ده‌كات، كه‌س وه‌ڵامی ناداته‌وه. كاكه‌سوور ملی عه‌زیز ده‌گرێت و رایده‌كێشێته‌وه ناوه‌ڕاستی زیندانه‌كه. ناچاری ده‌كات بكه‌وێته سه‌ر ئه‌ژنۆ. عه‌زیز هه‌ردوو ده‌ستی به‌سه‌ر سه‌رییه‌وه گرتووه، بۆ ئه‌وه‌ی به‌رگریی له خۆی بكات).
سابیر: وازی لێبێنه...
كاكه‌سوور (به رقه‌وه): بڵێ له‌تۆ ده‌ترسم.
عه‌زیز: له تۆ ده‌ترسم...
(ورده وردە ده‌نگی به‌رز ده‌كاته‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ی هاوار بكات)
له تۆ ده‌ترسم... له تۆ ده‌ترسم... ده‌ترسم، زۆر له تۆ ده‌ترسم، له‌به‌رئه‌وه‌ی تۆ پیاوكوژیت و ...
(قسه‌كه‌ی ته‌واو ناكات) (بێده‌نگی) و (وچانێك)
(ده‌نگی كردنه‌وه‌ی ده‌رگا ئاسنینه‌كه دێت، به‌ندییه‌كان به خێرایی هه‌ریه‌كه‌ی له سووچێكدا ده‌وه‌ستن و رووده‌كه‌نه دیواره‌كه، جگه له یادگار)، (دوو پاسه‌وان دێنه ژووره‌وه)
لێره‌دا زۆر شتمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت، هه‌م باری سایكۆلۆژیی كاكه‌سوور جودایه له به‌ندییه‌كانی تر. ئه‌و له‌گه‌ڵ منداڵیی خۆیدا له شه‌ڕ و ململانێدایه. ده‌یه‌وێت ئه‌و به‌شه‌ی دابڕاوه لێی، تۆڵه‌ی منداڵیی پێ بكاته‌وه. هه‌میش دووباره كردنه‌وه‌ی وشه‌ی ده‌ترسم، له دۆخێكی وه‌هادا پێویسته وه‌ها بگوترێ و دووباره بكرێته‌وه و زیانیش به‌ر ده‌قه‌كه نه‌كه‌وێت. هاوکات ئەم دیمەنە دوو دیوی هەیە، لەلایەک سەرکۆنەکردن و ئازاردانی زیندانییەکان لەناو یەکتر و سەرکۆنەکردن و ئازاردانی خۆشیان لەلایەن دەستەڵاتەوە.
زمانی قسه‌كرنی کارەکتەرەکان جودایه، هه‌موویان وه‌ك یه‌كدی نادوێن، به‌ڵكو زمانیان لێكدی جوایه، هه‌ریه‌كه و زمانێكی تایبه‌ت به خۆی هەیە، به پێی ته‌مه‌ن و بارودۆخیان ده‌گۆڕێت، بیركردنه‌وه‌یش له‌گه‌ڵیدا. ئەوەی بۆ نموونە کاکەسوور باسی دەکات، یادگار، وەک کەسێکی خوێندەوار و گەنج بە شێوەیەکی تر باسی دەکات. دیالۆگ و زمانی کارەکتەرەکان، رەنگدانەوەی خۆیان و ئاستی هۆشمەندیی و تەنانەت پیشەکانیشیانە.
نووسه‌ر لە (مرۆڤە خۆڵەمێشییەکان)دا ده‌مانبات بۆ نێو به‌ندینحانه و تێمان ده‌گه‌یه‌نێت له‌وێدا چی ده‌گوزه‌رێت، کێ دۆزەخە بۆ کێ؟ ئایا خودی «بەندیخانە» دۆزەخە، یان کارەکتەرەکان دۆزەخن بۆ یەکتری؟! كاتێ یه‌ك هێڵی لێك دانه‌بڕاو له شانۆنامه‌كه‌دا هه‌ست پێ ده‌كه‌ین، تێده‌گه‌ین له‌وه‌ی به‌ندینخانه واتای چییه؟
به‌ندینخانه، واتا خۆبینینه‌وه و وردبوونه‌وه له‌م دۆخه‌ی تێی كه‌وتووی، دواتر چۆن خۆت رزگار بكه‌ی، یان شكستهێنان به خۆت و مانه‌وه له‌نێو تاریكیی ئه‌به‌دیدا. له‌نێو گفتوگۆكانیاندا هه‌ست به ریتمێكی نمایشیی ده‌كه‌ی، له تۆ وایه ده‌قێكی شانۆیی ناخوێنیته‌وه، بگره له به‌رامبه‌ر نمایشی هه‌مان ده‌قدایت. ئەتمۆسفێرێکی تراژیدیی هه‌یه، جارجاره‌یش كۆمیدیی ده‌بن. تراژیدیا دەبێتە کۆمیدیایەکی رەش و هەموو دەرگاکان داخراوان، کە دەشکرێنەوە ترس و ئەشکەنجە لەگەڵ خۆیان دەهێنن. لەگەڵ ئەوەیشدا هەست دەکەین کارەکتەرەکان به‌دوای خۆ دەربازکردنەوە نین.
جگه له‌مانه‌یش تاریكیی و رووناكیی له شانۆنامه‌كه‌دا گرنگیی پێ نه‌دراوه، لام وایه نووسه‌ر بێ ئاگا نه‌بووه له‌م هه‌لو مه‌رجه. ئاشكرایه به‌‌پێی شوێنی جوگرافیی، وه‌ك ئه‌وه‌ی به مانایه‌كی قووڵ له به‌ندینخانه ورد ببینه‌وه، شوێنێكی تاریكه، گه‌ر خۆیشی شوێنێكی تاریك نه‌بێت، بیركردنه‌وه له به‌ندینخانه و بیركردنه‌وه‌ی به‌ندییه‌كان تاریكییه. ئەم هەوڵەی نووسەر لەوەیە زۆرتر ئاماژە بێت، یاخود خستنەڕووی مێتافۆرێک بێت، ئامانج و مەبەستێکی دیکەی لە پشتەوە بێت.
بە گشتیی جووڵه‌ی به‌ندییه‌كان کەمە، به‌ڵام قسه‌یان زۆره چونكە هیچکسم له به‌ندییه‌كان له‌و باوه‌ڕه‌‌دا نین ئازاد بكرێن. لێره‌دا باسكردنی ژیانی به‌ندییه‌كان گرنگ نییە، ئه‌وه‌ی گرنگه دانه‌بڕان له هێڵی زنجیره‌یی نێو شانۆنامه‌كه‌یه. پاراستنی هاڕمۆنیای گێڕانەوە و چوونەپێشی پڵۆت لە رێگەی دیالۆگەوە کارە هەرە گرنگەکەیە. بە درێژایی شانۆنامەکە ده‌نگه ده‌نگ، وەک کاریگەریی و دروستکردنی ئەتمۆسفێری بەندیخانەکە، زۆر باش گواستراوه‌ته‌وه و وه‌ك بڵێی ئاماده‌سازیی بۆ نمایش كرابێت، ئەمەیش سروشتیی تر زه‌مینه بۆ دۆخه راسته‌قینه‌كه‌ی ناو بەندیخانەکە ده‌سازێنێت. هه‌روەها له رێگه‌ی گفتوگۆكانه‌وه هێڵێك دیاره، دەکرێت بڵێم: له ده‌قه‌كانی تری نووسه‌ریشدا به ته‌كنیكێكی به‌رزه‌وه لێی نه‌ترازاوه، خۆشه‌ویستی، رق، تۆڵه، خیانه‌ت، توندوتیژیی،ئه‌مانه‌ت، متمانه... هه‌ن. به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان له رێگه‌ی كاره‌كته‌ری جوداتر له ده‌قه‌كانی تری، ئه‌مه‌یش خاڵێكی هاوبه‌شی پێكهێناوه، هاوکات جیاوازیش لە کارەکانی تری نووسەر.
بەگشتی كاره‌كته‌ره‌كانی نێو شانۆنامه‌كه، هه‌ر یه‌كه‌یان چه‌شنێكن، ئەمەیش وای کردووە شانۆنامەکە قسەی زۆر هەڵبگرێت، بۆ نموونە یادگار، بچووكترین كاره‌كته‌ری نێو شانۆنامه‌كه‌یه، بچوكترین زیندانییه، هه‌ر چه‌نده نازانێت له‌سه‌ر چی گیراوه، ئەم نه‌زانینەی بۆ هه‌زم ناكرێ، لەبەرئەوە راڕا و بێ هێزە و هەندێ ترسی پێوە دیارە، بەڵام زۆر جیاوازتر به‌رهه‌ڵستی ده‌كات وه‌ك سمبولێك بۆ ئازادیی پشت له دیواره‌كه، جیاوازتر له به‌ندییه‌كانی تر روو ده‌كاته پاسه‌وانه‌كان و رووبه‌روویان ده‌وه‌ستێ و زۆر ئازادانه قسه ده‌كات. ته‌نانه‌ت دوای ئه‌وه‌ی ده‌كه‌وێته ژێر ده‌ست و پێی پاسه‌وانان، ره‌ق رده‌وه‌ستێ و هه‌رگیز نایه‌وێت بكه‌وێت. یه‌كێك له به‌ندییه‌كان ده‌یه‌وێت یارمەتیی بدات و هه‌ڵیبستێنێت، كه‌چی ئه‌و قبووڵی ناكات و ناكه‌وێت. له‌م رووه‌وه دیاره به‌ندینخانه جێگه‌ی ئه‌و نییه، وه‌ك هه‌ر مرۆڤێكی خۆ ویست و سمبولی ئازادیی ده‌بینرێت، كه هه‌رگیز نایه‌وێت ملكه‌چ بێت.
ئەم هەوڵەی دانا رەئووف، بۆ نووسینی شانۆنامە، کە نەبوونی دەقی خۆماڵی کەلێنێکی گەورەی دنیای ئەدەب و کەلتوری کوردییە، بایەخێکی زۆری هەیە. شانۆ لە سەردەمی ئەمڕۆدا گرنگییەکی تایبەتی هەیە، وەک ئاوێنەیەکە کۆمەڵگه و ژیانی مرۆڤی تێدا دەبینرێتەوە. هەر هەوڵێک بەئاراستەی بەرەوپێشبردنی دۆخی شانۆی کوردی، دەبێی پێشوازیی گەرمی لێ بکرێت، چونکە ئەم هونەرە زیندووە و راستەوخۆ لەنێوان ئەکتەر و بینەردا پێوه‌ندیی دروست دەکات، دەتوانێت کێشەکۆمەڵایەتی و سیاسی و دەروونییەکانی کۆمەڵگه بخاتە روو، چارەسەریشان بۆ بدۆزێتەوە.
سه‌رچاوه:
مرۆڤه خۆڵه‌مێشییه‌كان، ده‌قی شانۆیی،نووسینی دانا ره‌ئووف.
وه‌شانخانه‌ی 49 كتێب، 2024
