کەلتور لە رۆمانی (ئێوارەی پەروانە)ی بەختیار عەلی-دا

د. هەرێم عوسمان

کەلتور لە رۆمانی (ئێوارەی پەروانە)ی بەختیار عەلی - دا، نامەیەکی دکتۆرای (دیلان سەلام)ە، ساڵی 2023 بە سەرپەرشتی (پ.ی.د. عوسمان عەبدول) پێشکەشی کۆلێجی زمان، بەشی کوردیی زانکۆی سلێمانی کردووە. نامەکە لە سێ بەش پێکهاتووە و میتۆدەکەی وەسفیی- شیکاریی- رەخنەی کۆمەڵایەتییە.

توێژەر تێڕوانینی بەختیار بۆ کەلتوری میللی دەخاتەڕوو، کە کەلتورێکی داخراو و نەگۆڕە، جۆرە مرۆڤێک بەرهەمدەهێنێت کە خۆی دووبارە دەکاتەوە و نوێگەر نییە

1
بەشی یەکەم، (کەلتور و پەیوەندیی بە كۆمه‌ڵەوە)، ئەم بەشە لە سێ پار پێکهاتووە، کە ئاوڕ لە چەمک و زاراوە و جۆر و پێکهاتە و تایبەتمەندییەکانی کەلتور و کاریگەرییەکانی کەلتورە رۆژهەڵاتی و رۆژئاواییەکان لەسەر کەلتوری کورد دەکاتەوە. مرۆڤناسی و کۆمەڵناسی بایەخێکی گرنگ بە کەلتور دەدەن. کەلتوریش لە ئەنجامی پەیمان و رێکەوتنەوە دروست دەبێت. کەلەپوور، فۆلکلۆر، شارستانییەت و رۆشنبیری و مێژوو، رۆڵێکی گرنگ لە پێکهێنان و تێگەیشتن لە کەلتور دەبینن. کەلتور گەنجینەی میللەتە و دابونەریت، ئایدۆلۆژیا، زمان، ئەدەب، جلوبەرگ و هونەریش دەگرێتەوە. کەلتور پاشماوەی مادی و مەعنەوی ئەزموونگەلی باوباپیرانمانە. زاراوەی کەلتور لە ئەڵمانی و فەرەنسی کەڵچەری پێدەوترێت، کۆڕی زانیاریی کورد (کەلتور، رۆشنبیری و چاندی) بەکاردەهێنێت. هاوکات زاراوەکە نزیکی و پێشینەی لەگەڵ نیشتەجێکردن، کشتوکاڵ، پاسەوانی و پەرستن هەیە. کەلتور سیستمێکی رێکخراوە لە رەفتارەکان کە دیاردە و رەگەزەکانی، مرۆڤەکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە و ناسنامەی کۆمەڵایەتیان پێدەبەخشێت. هاوکات وەک بەرهەمی ئایدۆلۆژیایە و وەک سەرخانی کۆمەڵگە دەبینرێت. 
توێژەر لە جۆرەکانی کەلتور بەمجۆرە دەخاتەڕوو: کەلتوری میللی و فۆلکلۆر، کۆمەڵایەتی، ئایینی، رۆشنبیری و سیاسی. پاشان باسی کەلتور و ژیار و تایبەتمەندییەکانی کەلتور دەکات، کە دیاردەگەلێکە توانای ئەزموونکردن دەستەبەر دەکات، واتە هەموو ئەو وێناکردن و هزرین و هەستکردنانە بۆ تاکەکان دەستەبەر دەکات تا پەیڕەوی بکەن، هەروەک راڤەگەلی ئامادە بۆ دیاردە وجودی و سروشتی و مرۆییەکان دەکات، هەروەها جۆرە یاسایەکی نەنووسراوە و بەردەوام لەگۆڕاندایە. کەلتور لای کوردیش نەخشەی ژیانی کوردەوارییە، بەڵام بەهۆکاری سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی کایە و بابەتە کەلتورییەکان ناسەقامگیر و لێکدابڕاو و تەنانەت لەناویش براون، ئەمە جگە لەوەی لەلایەن بەشێک لە رۆشنبیرانەوە دژایەتی کراوە یان بە کەم سەیرکراوە. لە پێکهێنەرەکانی کەلتوریش: میتۆلۆژیا، ئاین و سیحر و بیروباوەڕ، عورف، هونەر و ئاکار. دواتر توێژەر باسی کاریگەریی کەلتوری جیهانی - رۆژهەڵات و رۆژئاوا لەسەر کورد دەکات. لە رۆژهەڵات ئاماژە بە کاریگەرییەکانی هەر یەک لە کەلتوری عەرەبی، فارسی و تورکی دەکات. پاشان ئاماژە بە کاریگەریی پێشکەوتنی زانست و تەکنەلۆژیا لەسەر کەلتور دەکات. لە کۆتاییشدا رەنگدانەوەی کەلتور لە ئەدەبی کوردیدا، بەتایبەت لە شیعر و چیرۆک و شانۆدا بە نموونەوە دەخاتەڕوو، پێشیوایە (شێرزاد حەسەن) و (بەختیار عەلی) لە رەخنەگرتنیان لە کەلتور بە تایبەت دیدگایان بۆ رەگەزی مێ لە یەکتر نزیکن.

2
بەشی دووەم، (کەلتور لە هەندێک رۆمان و بەرهەمی ئەدەبی و فیکرییەکانی - بەختیار عەلی - دا)، توێژەر تێڕوانینی بەختیار بۆ کەلتوری میللی دەخاتەڕوو، کە کەلتورێکی داخراو و نەگۆڕە، جۆرە مرۆڤێک بەرهەمدەهێنێت کە خۆی دووبارە دەکاتەوە و نوێگەر نییە. هەروەها کەلتورێکە بایەخ بە مرۆڤبوون و ئازادی نادات، پرسیارساز نییە، لەبەرئەوە ئاینیش وەک بەشێک لە کەلتور توانای بیرکردنەوەی ئازاد و راڤە لە تاکی کورد و رۆژهەڵاتدا دەکوژێت، لەم کەلتوردا خودا وەڵامی رەهای لایە و مرۆڤ لەپەراوێزدایە. هاوکات بەختیار پێیوایە کەلتور و شارستانییەت ئەو کات دەمرێت کە توانای بینینی ئەوانیتری نییە، نەک وەک لاسایکردنەوەی ئەوان، بەڵکو کردنیان بە بەشێک لەخود، بە بێ ئەوەی نە تۆ نە ئەو لەناو یەکدا بتوێنەوە. هاوکات بەختیار رەخنە لە کەلتوری سیاسی و شۆڕشگێڕی و رۆشنبیریی کورد دەگرێت.
توێژەر دواتر رەخنەی کەلتوری لە شیعرەکانی (بەختیار عەلی)دا باس دەکات، بەختیار پێیوایە شیعر، شتەکان شیعری و ئیستاتیکی دەکات، ئەوە هێزی شیعرە چێژ بە فیکر دەبەخشێت. لە شیعرێکیدا دەنووسێت:

شاعیرەکان دەچن بۆ جەهەننەم
وەک چۆن هەموو پیاوکوژەکان و دزەکان سەرتاپا لەبەهەشتن
جەهەننەم شوێنی ئێمەیە
ئەفسوس هەموو ئەوانەی لە ئازار تێناگەن، بەڕاستی دەچن بۆ بەهەشت...

بە تێڕوانینی توێژەر شاعیر رەخنە لە کۆمەڵ دەگرێت، کە باش بە خراپ و خراپ بە باش دەبینن، هەروەها کۆمەڵگە شاعیران بە چاوێکی نزم و خراپ دەبینن لە کاتێکدا بێ زیان و جوانسازن. دواتر توێژەر باسی رۆمان و توخمەکانی (کەسێتی، کات، شوێن، رووداو و گێڕانەوە) دەکات، پاشان کەلتوری خورافە لە نموونەی رۆمانەکانی دەهێنێتەوە و دەنووسێت خورافە بەشێکی پێکهێنەری کەلتورە، لەبەرئەوە هەمیشە شتێکی خراپ نییە و وەڵامگۆی پرسیارەکانی خەڵکە، هەروەها توێژەر لە (دەریاس و لاشەکان) ئاوڕ لە وەهم و خورافەی سیاسی و شۆڕش دەداتەوە کە ریکلامی نوێخوازی و گۆڕان دەکەن، بەڵام لە ریشەدا لێی دەترسن. پاش باسکردنی وەهم لە رۆمانی جەمشیدخان، توێژەر دێتە سەر باسکردنی زمان و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە (ئێوارەی پەروانە)دا کە رۆماننووس زمانێکی فەلسەفییانە و شاعیرانە و پڕ لە رەگەزەکانی رەوانبێژی بەکاردەهێنێت، بۆ نموونە رەنگەکانی وەک رەمز بەکارهێناوە. هەروەها چەندین رەگەزی کەلتوری و نەریتی و پەیوەندیی کۆمەڵایەتی (خزمایەتی) لە ئێوارەی پەروانە بەکارهێناوە، لە شایی و پرسە، راوەشکار. 
توێژەر دواتر باسی بایەخی (هونەر) لە (ئێوارەی پەروانە)دا دەکات، کە هونەر وەک سەرچاوەی داهێنان و خۆشەویستی مرۆڤ لە زمانێکی رۆحی و تایبەتدا دایدەهێنێت و دەبێتە پانتایی دەربڕینی ئازارە جیاوازەکانی مرۆڤ بە گێڕانەوەی مێژووشەوە. لە ئێوارەی پەروانەدا رۆماننووس باسی (پەیکەرتاشی، فۆتۆگرافی، گۆرانی و مۆسیقا و شیعر) دەکات، بە دیدی توێژەر بەختیار سوودی لە پەیکەرتاشی بۆ نەمری عاشقەکان وەرگرتووە و گرێیداوەتەوە بە کەلتور، سیاسەت و مێژوو و ئایین، مۆسیقاش ئەو هونەرە گرنگ و بەرزەیە کە لە کەلتوری ئێمەدا شوێنێکی دیاری نییە، لەبەرئەوە جوانی لە دنیای کوردیدا لە لەلایەن دەسەڵات و کەلتوری نزمەوە لە هەڕەشەدایە. لە ئێوارەی پەروانەدا مۆسیقا رایەڵەی پەیوەندیی خۆشەویستی میدیا و کڵپەیە، کڵپە دەتوانێت بەو مۆسیقایانەی بە بێ ئامێر و بە دەمی خۆی دەریدەکات، میدیا سەرسامی خۆی بکات.
لە تەوەری دووەمدا توێژەر ئاماژە بە کەلتوری رۆشنبیری و رامیاری لە رۆمانەکەدا دەکات، سەرەتاش باسی ئەرکی رۆشنبیر دەکات، کە بەختیار عەلی پێیوایە هەقیقەت لەلایەن سیاسییەکانەوە بەرهەمدێت و رۆشنبیران رۆڵیان نییە لە دروستکردنیدا، ئەمەش وا دەکات دنیای ئێمە پڕ بێت لە درۆ و فریودان، لەبەرئەوە ئەرکی رۆشنبیرە هۆشیاریی بباتە ناو کەلتور و کۆمەڵەوە. لە ئێوارەی پەروانە توێژەر پێیوایە لە رێگەی ئاوێتەکردنی وێنەی رۆشنبیر بە وێنەی عاشق، رۆشنبیری نیشانداوە، کە عاشق = رۆشنبیر لە کەسی دوورەپەرێزەوە بۆ شۆڕشگێڕ، لە دنیانەویست و وابەستەی ناو سیستمی کۆمەڵایەتی-ئاینی یاخیبووە، لەبەرئەوە عەشق = رۆشنبیریی، شۆڕشە بەسەر نەریتە ئاینی و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا. لە رۆمانەکەدا رەخنە لە کەلتوری سیاسی و جەنگ و وێرانکارییەکان لە تەنیشت رەخنەی دەسەڵاتی دینی دەگرێت، کە هاوشانی یەکتر دژی ئازادی و جوانی و عەشق و هۆشیاریین. 

لە رۆمانەکانی بەختیاردا بەردەوام فەنتازیا و خەیاڵێکی بەرین لە تەنیشت پرسە سیاسی، کۆمەڵایەتی و مێژووییەکان ئامادەیی هەیە

3
بەشی سێیەم، (کاریگەریی کەلتوری ئایینی و کۆمەڵایەتی و خورافە لە رۆمانی ئێوارەی پەروانە)دا، توێژەر لەم ناونیشانەوە چەند تەوەرێکی دیاریکردووە، تا باسی پەیوەندیی ئایین و خۆشەویستی، رەنگدانەوەی خێزان، ژن، پیاو، خێزان لە رۆمانەکەدا بکات، هەروەها ئاوڕی لە خورافە و پەیوەندیی بە ئەفسانەوە داوەتەوە، کە تیایدا پرسەکانی کەسێتی، ژمارە، گۆڕ و کفن و بەکارهێنانی باڵندە و گیانداران لە رۆمانەکەدا تاوتوێ دەکات.
خۆشەویستی کە بابەتی سەرەکی رۆمانەکەیە بەرامبەری کەلتوری ئایینیمان هەیە، کە رێگرە لە خۆشەویستی و کەلتوری کۆمەڵایەتیش کۆمەکی ئەم رێگرییە دەکات. رۆماننووس ئاوڕ لە چەندین پرسی ئایینی لە خودا و بەهەشت و جەهەننەم بۆ شەریعەت و دیاردە کەلتورییە دینییەکانی وەک حیجاب و  خەڵوەت... دەداتەوە، کە دەسەڵاتی دینی لە رێگەی مەلاکانەوە پانتاییە رێپێدراوەکان بە پێی تێگەیشتنی تەسکی کەلتوری رێپێنادات و ئەمەش یاخیبوون و جەنگی لێدەکەوێتەوە، پاش باسکردنی پەیوەندییەکان توێژەر بە هەشت خاڵ ئەنجامەکانی دەخاتەڕوو، کە گرنگترینیان ئەمانەن: لە پێکهێنەرەکانی کەلتوردا خورافە بەشێکی زۆر لە بیروباوەڕی خەڵکی لە کایە جیاوازەکانی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئایینی و تەکنەلۆژیی و...هتد داگیرکردووە، لە ئێوارەی پەروانەدا خورافە و ئەفسانە بەچڕی ئامادەن، هەر لە دروستکردنی کارەکتەرەکان تا کردە و رووداوەکان. رۆماننووس رەخنە لە کەلتوری خورافە و بەپیرۆزکردنی سەرکردەکان دەگرێت. لە رۆمانەکانی بەختیاردا بەردەوام فەنتازیا و خەیاڵێکی بەرین لە تەنیشت پرسە سیاسی، کۆمەڵایەتی و مێژووییەکان ئامادەیی هەیە، کە جوانی رۆمانەکانی زیاتر بۆ فەنتازیا و زمانێکی شیعریی دەگەڕێتەوە. بابەتە سەرەکییەکانی رۆمانەکە تایبەتە بە کوفر، ئیمان، رق، خۆشەویستی، یەقین، ئایین و خودا، ژنکوشتن و پیاوسالاری...هتد، لەناو ئەمانەدا کەلتوری ئایینی و کۆمەڵایەتی ناوەندە و رۆماننووس لە هەندێک جێدا زیادەڕەوی لە بابەتە ئایینییەکاندا کردووە. ژن لە رۆمانەکەدا سەرەکییە، لەبەرئەوە تاکە رۆمانی بەختیارە کە بەشێوەی راستەوخۆ باسی ژن و گرفتەکانی بکات.