كارەسات‌ و گاڵتەجاڕی دووەم جەنگی سارد

ئاندری ئۆكارا: فەیلەسوف‌ و سیاسەتمەدارێكی روسە، پسپۆڕی بواری فەلسەفە و كۆمەڵایەتی‌ و جوگرافیای سیاسی هەیە، لە زانكۆی سانت بترسبۆرگی حكومی وانەبێژە و زیاتر لە 100 كتێبی لە بواری فەلسەفەی كۆمەڵایەتیی ‌و جوگرافیای سیاسیی ‌و تیۆری شارستانیەتەكان‌ و پەیوەندییەكانی نێوان روسیا و ئۆكرانیا و بیلاروس هەیە.

ئا: ئیسماعیل کوردە

كاتێك هەموو جیهانی پێشكەوتوو سەرقاڵی هەڵسەنگاندنی ئامانجی روسیا و كاتی دەستپێكردنی داگیركردنی ئۆكرانیا بوون، دەیانویست بزانن لە چ لایەكەوەو تا چ رادەیەك ئەو رووداوە بەرەوپێش دەچێت‌ و پێشبینیەكانی ئەو داگیركارییە چ دەبن،  بەڵام لە دەوڵەتی روسیا هەڵوێستەكە لەبەرامبەر داگیركارییەكە زۆر گەورەتر بوو، روسیا وای لە جیهان كردبوو بە تەنها خەریكی هەڵهێنانی ئەو كۆدە بن. هەر لەسەر ئەو بنەمایەش بوو كاتێك سەرۆك پوتین لەگەڵ سەرۆك ماكرۆن كۆنگرەی رۆژنامەوانی دەكرد، خۆی لە بەدەستەوەدانی وەڵامی یەكلایكەرەوە بە  بەڵێ یا نا، دزیەوە.

هۆكارەكانی دروستبوونی قەیرانی ئۆكرانیا لە نێوان روسیا و خۆرئاوا
 هۆكارە سەرەكیەكانی ئەو قەیرانە نێودەوڵەتیەی ئێستا، كە بە بەرچاومانەوە پەرەدەستێنێت ‌و خەریكە دەبێتە هۆی جەنگی دووەمی سارد و لەگەڵ ئەگەری هەڵكشانی دۆخەكەش لە بارودۆخێكی دیاریكراودا لەوانەیە بەرەو جەنگێكی هەرێمی تەواو «گەرم» بڕوات، لەوانەشە بگاتە جەنگێكی جیهانی نەك لەسەر ئاستی ئابووری یان سیاسی، بەڵكو جەنگێكی مەترسیدار بەسەربوونی مرۆڤایەتییەوە:  ئەمە ئەو وێناكردنانەن لەمەڕ نیگەرانی سەبارەت بە چاكە و شەڕ، لەبارەی ژیان‌ و مردن، لەمەڕ بوون‌ و نەبوون، لەبارەی دادپەروەریی ‌و هەڵخەڵەتاندن ‌و «زەلیلكردنی» روسیا، یان مەزنكردنی. 

راستکردنەوەی هەڵە و ستەمەكانی مێژوو
ئەوەی مرۆڤیش دەتوانێت لە میانەی لێدوانەكانی سەرۆكی روسیا و هەڵسوكەوتەكانی بیخوێنێتەوە ئەوەیە كە دەیەوێت «هەڵە»‌و «ستەمەكانی» مێژوو بە زووترین كات راست بكاتەوە، دەشیەوێت ئەم كارەی لە رێگەی گێڕانەوەی سیستمی ئاسایشی نێودەوڵەتی دوو جەمسەرییەوە «یان سێ جەمسەرییەوە «ئەمریکا و روسیا و چین» رێكبخاتەوە، ئەمەش لە میانەی رێكەوتنی «یاڵتا2»‌و ژیاندنەوەی سیاسەتی «هێڵە سوورەكان»‌و «ناوچەی قەڵمڕەوی»‌و لەناوبردنی ناتۆ یان سڕكردنیی ‌و «سەرلەنوێ‌ یەكخستنەوەی گەلی روسی» جێبەجێ بكات، (كە ئۆكرانیا و بیلاروس بەشێك دەبن لە پڕۆژەكە). دەشیەوێ‌ «هەڵە مێژووییەكان» راستبكاتەوە كە مەبەست لێی بیلاروس‌ و ئۆكرانیا و دروستكردنی رووبەرێكی جیۆپۆلۆتیكیی ‌و جوگرافیی ‌و ئابوورییە لەسەر خاكی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو «ئەگەر بۆی بكرێت لەنێو یەك دەوڵەتدا»، سەرەڕای پشتیوانییكردنی «ئەو بەشەی تایبەت بە ئێمە لەڕووی مرۆڤایەتیەوە، لەسەر بنەمای بەها دژبەرەكانی خۆرئاوا و بیروبۆچوونە ساختەكانی ئازادیی ‌و گومانكردن لە ئەوروپا و رەخنەگرتن لە دیموكراسی ‌و بانگەشەكانی لەبارەی تۆتالیتاریەتی رەها.

داڕشتنەوەی سیستمی جیهانی
ئێمە لێرەدا قسە لەسەر گۆڕانكارییە نێوخۆیی‌ و لۆكاڵیەكان ناكەین، وەك هەوڵی ناچاركردنی خۆرئاوا تا دان بەوە بنێن نیمچە دوورگەی كریمیا بەشێك بێت لەخاكی روسیا، یان لایان ئاسایی بێت یەكێتیی روسیا بۆ ئیمپراتۆریەتی روسیا/ یەكێتی سۆڤیەت لەرووی جوگرافیەوە بگۆڕێت، بەڵكو ئێمە قسە لەسەر سەرلەنوێ داڕشتنەوەی سیستمی جیهانی ‌و تەواوی سیستمی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەكەین لەسەر بنەمای نموونە و پرەنسیپ‌ و بەهای نوێی «زیاتر وردو نوێكراوە».
پوتین‌ و بازنەی نزیك لێیەوە، بە نائاگاییەوە هەوڵی سەرلەنوێ‌ بونیادنانەوەی ئەو جیهانە دەدەن كە لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو لەئارادا بوو ، ئەو سیستمەی ئەوان لەوكاتدا تێیدا گەنجی پڕ جۆش‌ و خرۆش ‌و خاوەن هێز بوون، ئەو سەردەمەی كە «شێوازێكی شایستە» بوو بۆ بەرێوەبردنی جەنگی یەكەمی سارد. بەڵام لە روبەروبوونەوەی ئێستای نێوان خۆرئاوا و روسیادا، ململانێكە خۆی لە زمان‌ و ئاڕاستەی سیاسی ‌و ركابەری شێوازی بیركردنەوەی سیاسیانە دەبینێتەوە وەك: سیاسەتەكانی پۆست مۆدێرنە لەسەدەی بیست‌ و یەكەمیندا. هەروەها ئەو شێوە قاڵبە نا روون ‌و بێگوزارشت‌ و نادیارانەی رووكاری كەسە سیاسیە پەراوێزخراوەكان كە خۆیان لە پشتی تیۆری كانتیەوە لەبارەی «ئاشتی بەردەوام» دەبیننەوە، دژ بە كەسە سیاسیەكانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم‌ و كەسایەتییە سیاسیە سەنگینەكانی وەك ستالین‌ و رۆزفێلت‌ و چەرچڵ‌ و غاندی‌ و تاچەر‌ و ریگن‌ و برجنێڤ، كە بە تۆكمەیی ئاڕاستەی ئایدیۆلۆژی ناسرابوون‌ و سەر بە بیرۆكەی هیگلی بوون لەبارەی جەنگ وەك رەگەزێكی پێویستی گەشەسەندنی «روحی نەتەوەیی»‌و ئازادكردن‌ و نوێكردنەوەی.
لەگەڵ ئەوەشدا هەر هەوڵێك لە بارودۆخی پۆست مۆدێرنەدا بۆ سەرلەنوێ‌ خوڵقاندنی كارەساتی مەزن، هەمیشە دەبێتە هۆی گاڵتەجاڕییەك كە جێگەی پێكەنین نییە، بەڵام ئەوەی روونە پێدەچێت تەكتیكی «بەڵتەجیەكانی سەرشەقام» دژ بە «كانتیە نوێكان»و ئەوروپی ‌و ئەمریكییەكان زۆر كاریگەرتر بێت. بۆ نموونە لە بەرامبەر هۆشدارییەكانی روسیادا، سەركردەكانی خۆرئاوا تا ئێستاش «زۆربەی جاریش لەژێر گوشارە نامادییەكانی ئۆكرانیا» ناو بەناو دوودڵی دەنوێنن‌ و دانوستان لەبارەی كێشە بنەڕەتیەكان بەتایبەت لەمەڕ «دابەشكردنەوەی جیهانێكی نوێ»‌و فراوان نەكردنەوەی ناتۆ‌ و سەبارەت بە «ناوچەی قەڵەمڕەوی»‌و «هێڵە سوورەكان» لەگەڵ روسیا رەتدەكەنەوە.
هەریەك لە پاریس‌ و بەرلین ‌و واشنتۆنیش هەوڵ دەدەن گوشار بخەنەسەر كیێڤ تاوەكو ئۆكرانیا پایەندی بەشە سیاسیەكەی رێكەوتنی مینسك‌ و لێكدانەوەكانی كرێملن بێت، كە دەیەوێت ئۆكرانیا بۆ كۆمارێكی سۆشیالیستی دووەمی سەر بە مۆسكۆ بگۆڕێت. بەڵام تا ئێستا ئۆكرانیا توانیویەتی بەشێوەیەكی ئەكتیڤانە» خۆی لە تەڵە دبلۆماسیی ‌و جیۆسیاسییەكان بدزێتەوە. سەرەڕای ئەمەش بەم دواییانە كێشەی نیمچە دوورگەی كرێمیا هاتۆتەوە نێو گفتوگۆ نێودەوڵەتییەكانەوە، ئەمەش ئەو كێشەیەیە كە مۆسكو لەو چەند ساڵەی دوایی وەك كێشەیەكی چارەسەركراوی كۆتایی باسی لێوە دەكات. بەڵام ئەوەی بەدەردەكەوێت ئەوەیە كە كێشەكە چارەسەر نەبووەو داشنەخراوە: خاڵی ناكۆكییە وەك تەواوبوونی گۆرانی «بەهاری شەقامی زاریشنایا» بەسێ خاڵ ...» كۆتایی هاتووە.

ئەو هۆكارانەی نەدەبوو  ببنە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی روسیا و ئۆكرانیا
1- هەڕەشەكان لەبارەی سەپاندنی» سزای توند» لەلایەن خۆرئاواوە لەوانەش رەتكردنەوەی بەگەڕخستنی هێلی گازی «نۆرد ستریم2».
2- زیادبوونی ئامادەكارییەكانی جەنگ لەلایەن سوپای ئۆكرانیاوە كە لەلایەن وڵاتانی ناتۆوە پڕ چەك دەكرا.
3- ئەو پاڵپشتیە مەعنەویی ‌و سیاسییەی لەلایەن خۆرئاواوە بۆ ئۆكرانیا دەكراو لە ساڵی 2014 بەو شێوەیە نەبوو.
4- ئەو پاڵنەرە مەعنەوییەی سوپای ئۆكرانیا كە ئامادەبوون لەپێناو وڵاتەكەیاندا بجەنگن، لەكاتێكدا روسەكان ئەو روحیەتەیان تێدا نەبوو، بەشێكی زۆریشیان پێیان وابوو ئەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییە بۆ سەر ئۆكرانیا»جەنگێكی دادپەروەرانە»نییە، تەنها رۆشنبیرە لیبراڵییەكانی روسیش نەبوون كە دژ بەو جەنگە بوون، بەڵكو پسپۆڕە سەربازییەكانی سەر بە حكومەت ‌و ژنەڕاڵە خانەنشینەكانیش هەڵوێستیان دژ بە جەنگ بوو، پێشیان وابوو كاتی جەنگی لەناكاو، یان «كۆپیكردنی» نموونەی داگیركردنی كرێمیا نییە وەك ئەوەی لە 2014 روویدا.

سیناریۆی تری جەنگ
لەگەڵ ئەوەشدا سەرەڕای داگیركردنی تەواوەتی كە دەبووە مەترسی بۆ سەر روسیا، سیناریۆی دیكەش هەبوون لەوانە: ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی تایبەت لەسەر خاكی ئۆكرانیا ‌و هێرشی موشەكی بۆسەر دامەزراوە سەربازییەكانی ئۆكرانیا‌ و ژێرخانی ئابووریی ‌و جەنگی ‌و بازرگانی بەرفراوان». بەڵام دڵنیا نەبوون لەبارەی هەڵوێستی كرێملن لەبارە جەنگەكە، بەهۆی كۆكردنەوەی هێزە سەربازییەكان لەسەر سنوور. دەتوانرا وەك شێوەیەك لە شێوەكان دوژمنكاری تێكەڵاو ببینرێت:»كە بووەهۆی داهێزانی دەروونی كۆمەڵگەی ئۆكرانیی ‌و هەڵاتنی سەرمایەدارانی بیانی لە وڵاتەكە و خوڵقاندنی قەیرانی ئابووری». بەڵام دەركەوت لەجیاتی دروستبوونی دیاردەی شڵەژان لە ئۆكرانیا، هێشتا ئەوان خاوەن ورەو بوێری جێگیری خۆیان بوون. 

بڕیاڕی جەنگ
قسە لەوە دەكرێت كە بڕیاری هەڵگیرساندنی جەنگەكە بەشێوەیەكی دەستەجەمعی نەبووبێت، وەك ئەو بڕیارەی لەبارەی داگیركردنی ئەفغانستان لەساڵی 1979 درا، چونكە ئەو كاتیش بڕیارەكە تەنها لەلایەن سەرۆكی روسیاوە و لەسەر بنەمای بیروبۆچوونە كەسیەكانی لەبارەی دادپەروەریی ‌و چاكە و خراپ‌ و پێگەی روسیا لە مێژووی جیهانیەوە درابوون، ئەمەش بۆ بابەتی ئاشتی لە هێڵی جیاكەرەوەدا دەبێت، یان پەیوەندی بەژیان لەسەر زەوییەوە هەیە، ئەمەش ئەوەیە كە دەوەستێتەسەر بۆچوونی تەنها كەسێك، ئەویش گەیشتنە بە بەرزترین لوتكەی گەشەسەندنی ژیانی سیاسی، كە بەبێ هاتنەپێشەوەی بارودۆخێكی نوێوە بەدی نایەت. لەوبارەیەشەوە دۆخەكە لەلایەن فەیلەسوفی فەرەنسی «رێنی گینۆن» بە «قەیسەری جیهان»‌و لەلایەن شاعیر و فەیلەسوفی روسی «ڤیلیمێر خلیبنیكۆڤ» بە «سەرۆكی هەسارەی زەوی» ناوبرا.
لێكدانەوەی واش هەبوون كە پێیانوابوو ئەگەر ئەو بەرنامەیە شكستی هێنا كە «سەرلەنوێ‌ داڕشتنەوەی تەواوی سیستمی ئاسایشی جیهانی بوو بەپێی مەرجەكانی روسیا»، ئەوا كرێملن بەو بەرنامەیە كۆتایی دێنێت‌ و «لە بەرامبەر دانپێنانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە نیمچە دوورگەی كریمیا وەك بەشێكی خاكی روسیا» تەنگەژەكە بەرەو كەمكردنەوە دەبات. ئەگەر دانپێنانەكەش بەشێوەیەكی نا فەرمی بێت. بەڵام  ئێستا كە لایەنەكان لە زمانی بەرژەوەندییەكانەوە بەرەو زمانی بەهاكان ‌و پێویستیە رەهاكان وەردەگۆڕێن، ئەو بۆچوونانە زۆر دروو دەبن. ئەو ململانێ فراوانە سەربازییەش لەگەڵ ئۆكرانیا دەبێتە هەڕەشەیەكی راستەوخۆ بۆسەر روسیا، لەتواناشیدایە ئەو سیستمە سیاسیەی ئێستای روسیا لەناوببات ‌و سەرلەنوێ ‌‌و بەشێوەیەكی ریشەیی ‌و پێشبینی نەكراو دەوڵەتەكەی داڕێژیتەوە. 

داهاتووی ئۆکرانیا
بەڵام ئۆكرانیا لەنێو هەموو ئەو وەرچەرخانانەی ئێستادا، رووبەڕووی وەرچەرخانی جێی سەرنج دەبێتەوە، دەبێتە وڵاتێكی رووبەڕوو لەگەڵ قەیرانە كۆمەڵایەتی ‌و ئابوورییەكان ‌و سیستمە سیاسیەكەشی نا سەقامگیر دەبێت، ئەندامبوونەكەشی ئەگەر لە یەكێتی ئەوروپا جێبەجێ ببێت، ئەندامبوونی لە ناتۆ بە ناڕوونی دەمێنێتەوە. بەهۆی ئەو گەندەڵیە زۆرەی لەنێو دەستەبژێری سیاسی مشەخۆرو نابەرپرسی ئۆكرانیاشدا هەیە، وڵاتەكە دەبێتە یەكێك لە سەركردە جیهانیەكانی خۆرئاوا، كە هەوڵی بەدەستهێنانی بەهاو بنەما نموونە باڵاكان دەدات. تا ئێستا ئەو ئامادەگییە تەنها وەك گاڵتەجاڕییەكی پۆست مۆدێرنە وایە، هەر ئەمەش نا، بەڵكو كارەساتێكی گەورەشە.

سەرچاوە: سایتی کتابات