ئا: عەبدوڵڵا مەحمود زەنگنە
فۆكۆیاما: (ئەنجوومەنی ئاسایش كارایانە لەكاردا نییە و پێم وایە نابێت هەموو هێلكەكان بخرێتە سەبەتەی یەك رێكخراوی جیهانییەوە، چونكە كۆدەنگیی پێویست نییە لەنێوان وڵاتانی جیهاندا، بەتایبەتی لەبارەی پرسە سیاسییەكانەوە)
هاوینی ساڵی 1989 رەخنەگران لە زۆر وڵاتی جیهانەوە لە چاوەڕوانیی وتارێكی فەلسەفی كۆمەڵایەتیی فەیلەسوفی ئەمریكی فرانسیس فۆكۆیامادا بوون، تیایدا فۆكۆیاما رایگەیاند دیموكراسیی لیبرالیزم و بەهاكانی لەبارەی ئازادیی تاكەكەسی و یەكسانی و جیهانگیری و لیبرالیزمی ئابوورییەوە دەبێتە لوتكەی پەرەسەندنی ئایدیۆلۆژیی مرۆڤ، دوای ئەوەی هەمووان كۆ دەنگییان لەسەری دەبێت، چونكە ئیدی ئەلتەرناتیڤێكی لەوە باشتر بەدەست نایەت، بەڵام دوای توندتربوونی جەنگی روسیا ئۆكرانیا، بیروبۆچوونەكانی فۆكۆیاما كەوتنەبەر رەخنەیەكی زۆر، لەوبارەیەوە میگان گیپسۆن بەڕێوەبەری جێبەجێكاری گۆڤاری«The New Statesman»ی بەریتانی لە دیمانەیەكیدا لەگەڵ فۆكۆیاما چەندین لێدوانی بڵاوكردۆتەوە و تیایدا دانی بەوەدا ناوە رەنگە تیۆری ناوبراوی بە (كۆتایی مێژوو) بەهۆی كاریگەرییەكانی شەڕی روسیا - ئۆكرانیاوە بۆ سەر ئایندەی دیموكراسیی لیبرالیزم بگاتە كۆتایی. فۆكۆیاما لەبارەی رەخنەكانەوە روونكردنەوەی داوە و دەڵێت: (زۆرینەی رەخنەگران خراپ راڤەی تیۆرەكەیان كردووە، چونكە ئەو نەیوتووە كۆتایی مێژوو، واتە سەرهەڵدانی دەوڵەتێكی ئایدیالیستی، یان پێشبینیی كردبێت بەوەی هەموو جیهان دەبنە وڵاتی دیموكراسی و ئیتر هیچ روونادات). راستییەكەی فۆكۆیاما ماوەیەكی زۆرە جەخت لەوە دەكاتەوە، رووداوەكان شێوازێكی دیكەی بەردەوامیی مێژوون. لەگەڵ ئەوەیشدا لە تەمەنی 69 ساڵیدا ئامادەیە دان بەهەڵەكاندا بنێت كە دەڵێت: (كاتێك تێزەكەی نووسیوە رەنگە بە تەواوی چەمكی «پووكانەوەی سیاسی» نەخەمڵاندبێت بەوەی كاتێك دەگەین بە دیموكراسییەكی سەردەمی، دەشێت بە پێچەوانەیشەوە پاشەكشێ بكرێت). كە لە كتێبەكەی دواتریدا «لیبرالیزم و تووڕەییەكانی»دا قسەی لێكردووە و باس لەو رێگایانە دەكات هەریەك لە چەپ و راست بۆ شكستهێنان بە لیبرالیزم كاریان لەسەر كردووە، راستڕەوەكان لەڕێی کارکردنەوە بە بنەماكانی بازاڕی ئازاد كە نایەكسانیی ئابوورییان فراوان كرد، چەپەكانیش لە رێی بایەخدانی زیاترەوە بە سیاسەتەكانی شوناس بەسەر ئازادیی تاكەكەسیدا. هەرچەندە ئەم كتێبەیشی پێش هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا نووسی و شەڕیش بەڵگەكانی ئەو پووچەڵ ناكاتەوە، بۆیە لەبریی ئەوە فۆكۆیاما پێیوایە خەبات لە پێناوی پاراستنی لیبرالیزمدا، لە شەڕی نێوان سیستمە ستەمكاری و دیكتاتۆری و دیموكراسییەكان زیاترە. فۆكۆیاما وەك ئەمریكییەك لە ساڵانی دواتردا ئەم تێبینیەی كردووە و بە درێژایی ماوەی سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ و دواتریش، بە وردی چاودێریی دابەشبوونە قووڵەكانی نێوان چەپ و راستەكانی كردووە. لەبارەی جەمسەرگیرییەكانی ئێستای ئەمریكاوە دەڵێت: (لەدوای شەڕی ناوخۆی ئەمریكاوە، دۆخەكەم هێندە مەترسیدار نەبینیوە) و لەبارەی دووبارە سەرۆكایەتیی ترەمپیشەوە دەڵێت: (ئەگەری زۆرە لە سەروبەندی هەڵبژاردنەكاندا، تووشی قەیرانی دەستووری بێین)، هەرچەندە وای دەبینی كە پێش ساڵی 2024 گۆڕانكاریی زۆر رووبدات، بەڵام هەوڵیش دەدات ئەوە بێنێتە پێش چاوی كە دوای هێرشی پۆتین بۆ ئۆكرانیا چۆن ترەمپ دەكرێتەوە بەسەرۆكی ئەمریكا بۆیە دەڵێت: (گومانم نییە ترەمپ و زۆرینەی حیزبەكەیشی لەدەرەوەی هێڵەكەدان)، بەڵام ئەمەیش وادەرنەچوو، ترەمپ هەڵبژێردرایەوە. لەبارەی پێشبینییەكانیشییەوە بۆ شەڕی روسیا - ئۆكرانیا دەڵێت: (رەنگە روسیا بەشێوەیەكی سەرسوڕهێن شەڕەكە بدۆڕێنێت، ئەمەیش بە هاوكاری خۆرئاوا دەبێت لەدەرچوون لە شانازیكردن بە تێكچوونی دۆخی دیموكراسییە جیهانیییەكە). بەهۆی كۆمەڵێك لە ئۆكرانییە ئازاكانیشەوە رۆحی ساڵی 1989 بەردەوام دەبێت. بەلای ئەوانەیشەوە بایەخ بە سەقامگیریی سیستەمی نێودەوڵەتی دەدەن، دیدێكی گەشبینانە و بگرە دڵنیاكەرەوەیە بۆ دەرەنجامی ئەو شەڕە.
سەرگەرمی پەرەدان بووە
فۆكۆیاما شارەزای ئۆكرانیایە، وەك بەشێك لە كارەكانی ئەكادیمیای سەركردایەتیی گەشەپێدانی سەر بە زانكۆی ستانفۆرد سەردانی كردووە، خۆیشی ئەندامێكی دیاری پەیمانگەی فریمان سپۆگلییە بۆ لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتییەكان و سەرگەرمی پەرەدان بووە بە راهێنانی سەركردایەتیكردنی سیستمە دیموكراسییە تازەپێگەیشتووەكان. بۆچوونیشی لەئاستی ئۆكرانیا گۆڕاوە و دەڵێت: (لە ساڵی 2014 وە بۆی دەركەوتووە كە بۆتە هێڵی پێشەوە لە خەباتكردنێكی فراوانتر بۆ دیموكراسی)، ئاماژەی بە گەندەڵییەكان و بەردەوامی دەسەڵاتی كەمینە داوە لەو وڵاتەدا. دوای ئیشكردنیشی لەگەڵ نەوەیەكی بچووكتر لە ئۆكرانییەكانی لایەنگری ئەوروپا، پێیوایە كارەكەی (بەهرەمەندانە بووە چونكە زۆرینەیان لەهەوڵی نەهێشتنی گەندەڵییەكاندا بوون و ویستوویانە كاری دامەزراوەكانی دەوڵەت باشتر بكەن)، بەڵام لە دواین هەفتەكاندا ئەو بەهرەمەندییانەی ئۆكرانییەكان لە خۆرئاوادا وێنەی یاریی مناڵان دەبینرا، وتارەكانی زیلینسكی و وێنەی ئۆكرانییەكان لە ئینتەرنێتدا بڵاوكرانەوە كە دەیانویست بەشداریی جەنگەكە بكەن.
هاوسۆزی ئۆكرانییەكانە
فۆكۆیاما هاوسۆزی ئۆكرانییەكانە و لە كۆتاییهێنان بە دەردەسەرییەكانیاندا بەشدارە، بەڵام هاوكات ئاگاییش دەدات بەوەی تەنانەت لە نێو ئەو وڵاتانەیشدا کە بە رواڵەت دیموكراسین، دیاردەیەكی جیهانی نییە، هیندستان و باشووری ئەفریقیاش دەكات بە نموونە، كە تا ئەم ساتەیش سەركۆنەی داگیركارییە روسییەكەیان نەكردووە و دەڵێت: (پێموایە شوێنی زۆر هەیە، یادەوەریی ستەمكاریی وڵاتە خۆرئاواییەكانی تێدا دەبینرێت، لەبەرامبەریشدا هێشتا پشتگیریی یەكێتی سۆڤییەت بۆ شەڕی پارتی كۆنگرەی نیشتیمانی ئەفریقی دژی ئاپارتاید لە ئاسۆی زۆرینەی ناوچەكانی باشووری ئەفریقادا دیارە). هەروەك دەڵێت: (تەنانەت لە نێوان ئەو وڵاتانەیشدا دەكرێت لەهەندێك لایەنەوە ببنە دیموكراسییەكی لیبرال، هاوكارییەك نابینرێت، وەك دەزانیت ئەزموونی ئەو دوو وڵاتە لە یەك جیاوازەیش كارێكی خراپ نییە، بەڵام كاری لە پێشینەی جیاوازیشیان دەبێت، بەتایبەتی لەبواری گەشتیاریی بیانیدا). لەبارەی ئەنجوومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانیشەوە، كە لە (25)ی فێبریوەردا، پرۆژە بڕیاری راگرتنی شەڕی روسیا – ئۆكرانیا، بەهۆی هەڵوێستی روسیاوە رەتكردەوە و هەریەك لە چین و هیند و ئیماراتیش دەنگیان نەدا، فۆكۆیاما دەڵێت: (ئەنجوومەنی ئاسایش كارایانە لەكاردا نییە و پێم وایە نابێت هەموو هێلكەكان بخرێتە سەبەتەی یەك رێكخراوی جیهانییەوە، چونكە كۆدەنگیی پێویست نییە لەنێوان وڵاتانی جیهاندا، بەتایبەتی لەبارەی پرسە سیاسییەكانەوە). تاكە ماوەیەیش کە تیایدا نەتەوە یەكگرتووەكان تیایدا كارا بووە، سەرەتای ساڵانی نەوەدەكان بوو، واتە دوای رووخانی بلۆكی سۆڤییەت، كە دەكرا هەر پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی لە شتێكدا كۆ دەنگییان هەبێت، بەڵام فۆكۆیاما ئاگایی دەدات بەوەی لە ئێستادا: (ناتوانین پێشبینی بكەین شتێكی پێدەكرێت).
نیگەران دەبێت
پێدەچێت فۆكریاما لە تاوانباركردنی بەهەڵەداچوون بێزاری كردبێت، ئایا لەوە نیگەران دەبێت رۆژێك لە رۆژان بەهەڵەداچوونی بسەلمێنرێت؟ لە وەڵامدا دەڵێت: (بێگومان، بەڵام لەبارەی بایەخدانەوە نا بە كارەكانی، بەڵكو لەبارەی دەرهاویشتەكانەوە لەسەر وڵاتانی جیهان). بۆیە ئەوەیش بە «مۆتەكە»دادەنێت بگەین بە جیهانێك هەریەك لە چین و روسیا یەكتری بەكار بێنن، چین شەڕی روسیا توندتر بكات و خۆیشی هێرش بكاتەسەر تایوان، ئەگەر ئەمەیش رووبدات و سەریش بگرێت، بەلای فۆكۆیاماوە: (لە جیهانێكدا دەژین هێزە نادیموكراسییەكان كۆنترۆڵی دەكەن، ئەگەر ئەمریكا و وڵاتانی تری خۆرئاوایی رێگریی لێ نەكەن و هەر ئەوەیش دەبێتە كۆتایی مێژوو). لێرەدا دیمانەكەی كۆتایی هات، بەڵام فۆكۆیاما لە وتارێكیدا بەناوی (گەندەڵ هەتا سەر ئێسك) كە لە گۆڤاری (فۆرین ئەفیرز)دا بڵاوكراوەتەوە، ئاگایی دەدات بەوەی سیستەمی سیاسی لە ئەمریكادا بەهۆی هەژموونی كۆمەڵێك بەرژەوەندیخوازەوە هێندە چەقی بەستووە چارەسەر ناكرێت، ئەوان بوونەتە هەڕەشە بۆ سەر تەواوی شەرعییەتی سیستمەكە، ئەوەیش دەگەڕێنێتەوە بۆ چەقبەستنی فیكری و رەنگە بشبێتە شۆكێكی گەورە و سەركەوتنی هەریەك لە (بیرنی ساندرز و دۆناڵد ترەمپ).
تووشی گەندەڵی هاتوون
بەلای فۆكۆیاماوە بە هۆی دەركەوتنی دوو دیاردەوە، دامەزراوەكان تووشی گەندەڵی هاتوون، گرنگەكەیان تەكنۆلۆژیای كۆمنیوكەیشن و رۆڵیانە لە شكستهێنان بە پرۆسە دیموكراسییەكە و گۆڕینی جیاوازییە سیاسییەكان لە نێوان هەردوو پارتی «شین» و «سوور» بەدابەشبوون لەسەر شوناسی كەلتوری. فۆكۆیاما هاوكات ئاگایی دەدات بە لێكەوتەی مەترسیدار لەسەر سیستمە دیموكراسییەكان لە جیهاندا، دوای ئەوەی ترەمپ دیارییەكی گەورەی بەخشی بە دوو سەركردەی وەك (پۆتین) و (شی جین بینگ) كە بریتییە لە ئەمریكایەكی دابەشبووی سەرقاڵ بە كێشە ناوخۆییەكانییەوە و پێیوایە بوونی بایدن بەس نییە بۆ ئەوەی ئەمریكا پێگەی نێودەوڵەتیی خۆی بەدەست بێنێتەوە، هەروەك دەبێ ترەمپیزم وەلابنرێت و شەرعییەتی لە رەگ و ریشەوە دەربهێنرێت، وەك چۆن لە پەنجاكاندا رەگ و ریشەی مەكارسی دەرهێنرا.
فۆكۆیاما دواجار داوا لە نوخبەی سیاسی دەكات لە ئەمریكا لەسەر بنچینەیەكی ئاكاری دەسەڵات دابڕێژنەوە و ئەمەیش بە ئالەنگارییەكی گەورە دادەنێت و چارەنووسی هەموو دامەزراوەكان و بگرە گەلی ئەمریكایشی
دەكەوێتە سەر.
