ئاڵنگارییەكانی ئێستای پیشەسازیی وزەی جیهان

فەیسەڵ عەلی*

زۆربەی سیاسییەكان، بەتایبەتیش ئەوانەی خۆرئاوا، لەو بڕوایەدان كە بەرزی نرخی وزە و كەمیی سووتەمەنی كە ئاماژەكانی لەگەڵ سەرەتای هاویندا بەدیار كەوت، هۆكاری پشت قەیرانی ئێستای وزەیە، بەڵام لە راستییدا رەنگدانەوەی ئاڵنگاریی قورستر و گەورەتری پیشەسازیی وزەیە لە جیهاندا.
كەمكردنەوەی وەبەرهێنان لە ئەوروپا بە رێژەیەكی كەمتر لە ئەمریكا، بۆ كەمكردنەوەی پشتبەستن بوو بە نەوت و غازی سروشتی، بایەخدانی زیاتر بوو بە سەرچاوە نوێبووەكانی وزە، ئەم ئاڕاستەیە هۆكاری دەرچوونی سەرمایە بوو لە كەرتی نەوت و غازی سروشتیدا، دەركەوتنی ئەوەی پێی دەوترێ وەبەرهێنانی ژینگەیی و كۆمەڵایەتی و حەوكەمە، لەبەرئەوە بۆ پڕۆژە نوێیەكانی نەوت و غازی سروشتی ئەستەم بوو سوود لە تەمویلی بانكەكان وەربگرن، چونكە زۆربەی بانكەكان ئاڕاستەكەیان گۆڕی، ئەمەش كۆمپانیاكانی نەوت و غازی سروشتی ناچار كرد، خەرجییەكانیان كەم بكەنەوە، كەمبوونی وەبەرهێنان لە نەوت و غاز، رەنگدانەوەی نەرێنی لەسەر بەكاربەرانی بەجێهێشت، بەتایبەتی دەوڵەتانی بەكاربەری نەوت.

ناتوانرێ ئاڕاستەكەی پێچەوانە بكرێتەوە
ساڵی رابردوو ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، رایانوابوو چیتر جیهان پێویستی بە دۆزینەوەی سەرچاوەی نوێی نەوت و غاز نییە، چونكە لەمەودوا جیهان پێویستی بە نەوت و غازی نوێ نابێت، بەڵام دوای چەند مانگێك لەو لێدوانەیان، داوایان لە ئۆپیك كرد، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەرز بكەنەوە، ئەمەش یەك لە راستییە قورسەكانی پیشەسازیی وزەی دەرخست، كە ناتوانرێ پڕۆسەیەك كە بۆ چەندین دەیەیە بەردەوامی هەیە، لە ماوەی چەند مانگێكدا یان تەنانەت چەند ساڵێك ئاڕاستەكەی پێچەوانە بكەیتەوە.
بێگومان كەمی وەبەرهێنان، دۆزینەوەی كەمتری بەدوادا دێت، بەپێی ئەوەی ئاژانسی بلۆمبێرگ بڵاویكردۆتەوە، كۆمپانیای (شێڵ) لە كەناراوەكانی بەرازیل سێ بیری هەڵكەند، بەڵام بە دەست بەتاڵی لێیهاتە دەرەوە و لە ماوەی سێ ساڵ كاركردنی لەوێ، ملیارێك دۆلاری لە بەرامبەر ئەو كارەدا داوە. هەروەها كۆمپانیای ئەكسۆن شكستی هێنا لە سوودوەرگرتن لەو یەدەكە زۆرەی كەناراوەكانی بەرازیل كە ناوچەی پشكنینی كۆمپانیاكە بوو، ئەویش ملیارێك و 600 هەزار دۆلاری زەرەر كرد.
ئەم شكستانە، تیشك دەخاتە سەر سروشتیی مەترسیداری گەڕان بە دوای نەوت و غازدا، تەنانەت لەو ناوچانەی كە ئەگەری بوونی نەوت و غازی زۆر تێدایە، وەك بەرازیل و گینیا. بەرازیل بووە خاڵی راكێشانی كۆمپانیا گەورەكانی جیهان بەهۆی ئەو نەوتە زۆرەی لە ژێر چینە خوێواوییەكانەوە Pre-salt zone هەیە، بەڵام دۆزینەوە گەورەكانی بواری نەوت و غاز لە سەرەتادا بوو، كە تێكڕای دۆزینەوەكان %100 بوو، بەڵام ئێستا تێكڕای دۆزینەوەی سەركەوتووی پیشەسازیی نەوت و غاز زۆر كەمە، كە (%24.8)ە.

كەمیی كەرەستەی خاو
ئەم هەڵكشانی تێچوونی بەرهەمهێنانەی ئێستا، بەشی زۆری بۆ هەڵكشانی تێچوونی وزە دەگەڕێتەوە، كە ئاستی هەڵئاوسانی جیهانیشی بەرز كردۆتەوە، تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی بەردین لە ئەمریكا نزیكەی (%20) بەرزبۆتەوە، پێشبینی بەرزبوونی زیاتریش دەكەن. 
كەمی كەرەستەی خاو، وەك لم كە لە پڕۆسەكانی شكاندنی هایدرۆلیكی بەكاردەهێنرێت، هەروەها لوولەی پۆڵایین بۆ بیرەكان، لە هۆكارەكانی بەرزبوونی تێچوونی بەرهەمهێنانن، نەك هەر لە بەرهەمهێنانی نەوتی بەردین، بەڵكو لەهەر شوێنێك كە ئەو كەرەستانە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت بەكاربهێنرێت، كەمیی دەستیكار بۆ دەرهێنانی نەوتی بەردین لە ئەمریكا هۆكارێكی ترە بۆ بەرزبوونی تێچوونی بەرهەمهێنان. هەروەها كێشەی گەیاندنی نەوت بەهۆی پەتای كۆرۆناوە گرفتێكی تر بوو كە تێچوونی بەرز كردەوە، بەڵام كێشە گەورەكە ئەوەیە كە پیشەسازیی نەوت وەستانی بۆ نییە، گوشاری تێچوونی بەرهەمهێنان لەكاتێكدا دروست بووە كە جیهان پێویستیی بە نەوت و غازی زیاترە، ئەم كاتەش خراپترین كاتە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكان بتوانن لە هەڵكەندنی بیر و گەڕان بە دوای شوێنی نوێدا، خەرجییەكانیان زیاد بكەن.

مەترسیی جیۆسیاسی
یەكێك لە ئاڵنگارییەكانی تر، هێرشی سایبرانییە، لەم چەند ساڵەی دواییدا ئاسایشی سایبرانی بۆتە جێی دڵەڕاوكێی پیشەسازییەكانی نەوت و غاز، بە جۆرێك كە هێرشە ئەلكترۆنییەكانی سەر ئەم كەرتە، بەشێوەیەكی بەرفراوان زیادی كردووە. قەرسەنەكردنی لوولەكانی گواستنەوە یارمەتیدەری رێكخستنەوەی رەوشەكە بوون، بەتایبەتی سەبارەت بە هێرشە ئەلكترۆنییەكان، بەڵام ئەمەش پێویستی بە گرتنەبەری هەندێك رێوشوێن بوو، كە وەك پێویست نەگیرانەبەر.
كۆمپانیای (DNV) كە كۆمپانیایەكی راوێژكاریی نەرویجییە و كار لەسەر هەڵسەنگاندنی مەترسییەكان و زامنی كوالێتی دەكات، بەپێی ئەو توێژینەوەی ئەنجامی داوە، رایانوایە: پیشەسازیی نەوت و غاز سەبارەت بە هێرشی سایبرانی لە دڵەڕاوكێدا دەژین، لەمەش خراپتر، هێشتا وەك پێویست خۆیان بۆ رووبەڕووبوونەوە ئامادە نەكردووە. بەپێی ئەو توێژینەوەیە، (%84)ی بەڕێوەبەرە جێبەجێكارەكان پێشبینی دەكەن كە هێرشە ئەلكترۆنییەكان زیانی مادی بە بنەچەی وزە بگەیەنن، (%54) رایانوایە كە هێرشە ئەلكترۆنییەكان زیانی مرۆیی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، (%74)یش رایانوایە: ئەو هێرشانە زیان بە ژینگە دەگەیەنێت و تەنیا (%30)یان دەزانن چۆن مامەڵە بكەن، كاتێك كۆمپانیاكەیان رووبەڕووی هێرشی سایبرانی دەبێتەوە.
دوا ئاڵنگاریش كە كۆتا ئاڵنگاریی نییە كە رووبەڕووی پیشەسازیی نەوت بۆتەوە، مەترسیی جیۆسیاسییە، ئەمە گەورەترین مەترسیی درێژخایەنە بۆ پیشەسازیی وزە، ئەمە دوور نییە لەوەی كە ئێستا نرخی نەوت بە شێوەیەكی زۆر هەڵبەز و دابەز دەكات، كە لە بەرزیشدا دەمێنێتەوە. لەگەڵ ئەوەی یەكێتیی ئەوروپا دەیانەوێ نەوتی روسیا نەكڕن و هێشتا لەم بارەوە لە نێوخۆیاندا بە رێكەوتنێك نەگەیشتوون، بەڵام بە یەكێك لەو هۆكارانەی هەڵكشانی خێرای نرخی نەوت دادەنرێت، هۆكارێكی تریش پێشكەوتنێكی ئەوتۆ لە دانوستانی ئەتۆمیی ئێران رووی نەداوە و ئەگەری شكستهێنانیشی دوورنییە، وێڕای ئەوەی ئاسۆی راگرتنی جەنگیی روسیا و ئۆكرانیا دیار نییە.
پێدەچێ روسیا زۆر بەو هەنگاوەی یەكێتیی ئەوروپا بێزار نەبێت، وەك سەرۆك وەزیرانی روسیا رۆژی 2ی حوزەیرانی 2022 وتی: «ئەو نەوتەی یەكێتیی ئەوروپا ئێستا لێمانی دەكڕێ، دەبێ لەمەودا لە شوێنێكی تر بە نرخێكی بەرزتر بیكڕنەوە، چونكە بە دڵنیاییەوە نرخەكەی بەرزتر دەبێتەوە».

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان