زاراوەكانی رەخنەی رۆشنبیری

رستەی رۆشنبیری

رستەی رۆشنبیری بریتییە لەو ئایدیا و بیرکردنەوەو نەریت و کەلتورەی نووسەرەکە هەڵگریەتی، ئەو رستەیە لە یەک کاتدا هەم لەنێو نائاگایی نووسەرەکەدا حەشاردراوە، هەم لەژێرەوەی چینەکانی تێکستدا.

د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد 

رستەی رۆشنبیری، Cultural Sentence،(الجملة الثقافية)، زاراوەیەکە د.عەبدوڵڵا غەزامی، بە سوودوەرگرتن لە زاراوەکانی رەخنەی رۆشنبیریی رەخنەگری ئەمریکی ڤینسینت لیتچ، دایهێناوە، رستەی رۆشنبیری پەیوەستە بە سیستەمی شاراوەی دەق، بەو مانایەی لە هەموو تێکستێکدا سیستەمی دیار و سیستەمی شاراوە هەیە، سیستەمی دیار بریتییە لە لایەنی زمان و رەوانبێژی و ئیستاتیکی، سیستەمی شاراوەش بریتییە لەو ئایدیا و کەلتور و نەریت و بیرکردنەوەیەی لەنێو تێکستدا شاراوەیە و دەبێ رەخنەگر بەدوایدا بگەڕێ و بیدۆزیتەوە و شیکردنەوەی بۆ بکات، لێرەدا «رستەی رۆشنبیری» تا ئەندازەیەکی زۆر نزیکە لە مانای زاراوەیەکی دیکەی رەخنەیی، ئەویش زاراوەی (تێم)ە، یان: تێما Theme، کە بە واتای «جەوهەری بابەت» دێت، زۆرجار رەخنەگری ئەدەبی لە تێكستێكدا بەدوای ئەو تێمایەدا دەگەڕێت و لەوێوە تێكستەكە شی دەكاتەوە، بۆ نموونە: تێمای مردن، یان تێمای خۆشەویستی...هتد.
رستەی رۆشنبیری بەوەدا لە تێما جیا دەبێتەوە کە لە ژێرەوەی چینەکانی تێکستدا شاراوەتەوە، سا ئەگەر رستەی روون و ئاشکرا و رەوان لەنێو رستەسازیدا خۆی دەربخات و ماناکانی ناوەوەش لەرێگەی رستەی ئەدەبی و رەوانبێژییەوە دەربکەون، ئەوا رستەی رۆشنبیری لەنێو «سیستەمی رۆشنبیریی شاراوە»دا خۆی پەنهان داوە. رستەی رۆشنبیری چەمکێکە لەنێو کەلەبەرەکانی تێکست و ماناکانیدا هەیە کە پێویستە رەخنەگر دەرکی پێ بکات و کەشفی بکات. بەکورتی رستەی رۆشنبیری بریتییە لەو ئایدیا و بیرکردنەوەو نەریت و کەلتورەی نووسەرەکە هەڵگریەتی، ئەو رستەیە لە یەک کاتدا هەم لەنێو نائاگایی نووسەرەکەدا حەشاردراوە، هەم لەژێرەوەی چینەکانی تێکستدا.
کەواتە لێرەدا، لە ناواخنی هەموو تێکستێکدا، سێ رستە هەیە:
1_ رستەی روون و ئاشکرا کە پەیوەستە بە گرامەر و رستەسازییەوە (سینتاکس).
2_ رستەی ئەدەبی کە پەیوەستە بە بەهای رەوانبێژی و ئیستاتیکی.
3_ رستەی رۆشنبیری کە لەنێو سیستەمە شاراوەکانی مانا و ئایدیای تێکستەکەدا حەشار دراوە.
پێویستە خوێنەر ئاگای لەوە بێت ئەم سێ رستەیە لەنێو یەکدا بوونیان هەیە نەک بە جیا، واتە سێ رستەی بەنێویەکداچوون، دەشێت تۆ یەک دیوانە شیعری تەواو بخوێنیتەوە، یان کۆمەڵە چیرۆکێک یاخود رۆمانێکی گەورە تەواو بکەیت، بەڵام یەک «رستەی رۆشنبیری»ی تیادا بدۆزیتەوە کە ئاماژە بۆ خەوشێکی گەورەی «سیستەمی رۆشنبیری»ی دەقەکە بکات، ئەو رستەیەش بە گوتاری رازاوەی ئیستاتیکی و رەوانبێژی رازاوەتەوە.
با نموونەیەک لە شیعرەکانی شاعیری ناوداری عەرەب (موتەنەبی) بهێنینەوە، داهێنانی شیعریی موتەنەبی لە داڕشتنی زمان و  بریقەداریی رەوانبێژی و ئیستاتیکیدا دەردەکەوێت، کەچی لەنێو چینەکانی ژێرەوەی شیعرەکانیدا نەریتی سەردەمەکەی و بیرکردنەوەی خۆی ئاشکرا دەکات، بۆ نموونە لە شیعرێکی درێژدا کە ئاماژەیە بۆ چەمکی (شەرەف)، دەڵێ:

لا يَسلمُ الشرفُ الرفيعُ منَ الأذى 
 حَتى يُراقُ على جَوانبهِ الدمُ 

لێرەدا موتەنەبی لەنێو سیستەمی شاراوەی رۆشنبیریی دەقەکەدا بانگەشە بۆ کوشتنی ژنان دەکات بە بیانووی شەرەف. ئەم دێرە شیعرە بریتییە لە «رستەی رۆشنبیری»ی سەرجەم شیعرە درێژەکەی موتەنەبی کە پتر لە هەزار ساڵە کاریگەریی لەلای عەرەب جێهێشتووە، هەم وەک جوانیی شیعرەکە و هەم وەک باوەڕهێنان بە کوشتنی ژنان لەپێناو شەرەف. 
یان ئەحمەد موختار بەگی جاف لە شیعرێکدا دەڵێ:


دڵم هاوینە بۆ وەسڵی بەڵام ئەو مەیلی زستانە
خەزانی بۆیە کرد خەڵکینە عومری وەک بەهاری من
ئەی نیگاری نازەنین لەو رۆژەوە دووری لە من
سەیلی دیدەم وا بەخوڕ دێ هەروەکو سیروانە بۆت

شیعرێکی جوانە لەرووی رەوانبێژی و زمان و ئیستاتیکاوە، بەڵام «رستەی رۆشنبیری»ی شیعرەکە ئاماژە بۆ کۆمەڵگەیەکی داخراو دەکات کە دوو رەگەزەکە ناتوانن یەکدی ببینن.