میدیا و فێربوون

شاهۆ خواڕەحم كەریم

لەم سەردەمەدا، میدیا تەنیا سەرچاوەی گەیاندنی هەواڵ ‌و زانیاری ‌و كات بەسەربردن نییە، بەڵكو هێزێکی گرنگیشە بۆ گۆڕانكاریی لەبواری پەروەردەدا، رۆڵێكی گرنگی هەیە لە چۆنییەتی فێربوونی خوێندكاران ‌و كارلێكردنیان لەگەڵ پرۆگرام ‌و بابەتەكانی خوێندن. لێرەدا پرسیاری سەرەكی‌ و گرنگ ئەوەیە چۆن میدیا كاریگەریی لەسەر فێربوون هەیە؟ سوودەكانی بەكارهێنانی چین لەبواری پەروەردەدا؟ مامۆستایان‌ و وانەبێژان رووبەڕووی چ ئاستەنگێك دەبنەوە لەكاتی بەكارهێنانی ڤیدیۆ، پۆدكاست، پلاتفۆرمەكان ‌و تۆڕەكانی سۆشیالمیدیا؟

تیۆری پەیوەندییگەرایی
بێگومان گەشەسەندنی تەكنۆلۆجیا سروشتی خزمەتگوزارییەكانی لەكۆمەڵگەدا گۆڕیوە، لەناو پرۆسەی پەروەردەشدا چەندین گۆڕانكاریی هێناوەتە كایەوە ‌و شێوازێكی نوێی بە بوارەكە بەخشیوە، بۆ مامەڵەكردن‌ و خۆگونجاندن لەگەڵ ئەم پارادایمەدا، ساڵی (2004) هەریەك لە (جۆرج سیمنز) ‌و (ستیڤن داونز) تیۆری (Connectives) یان وەك تیۆرێكی نوێی فێربوون بۆ سەردەمی دیجیتاڵی پەرەپێدا. زۆرێك لە پسپۆڕان ئەم تیۆرە بە چوارەمین تیۆری فێربوون لەدوای تیۆرەكانی (رەفتارگەرایی، مەعریفەگەرایی ‌و بونیادگەرایی) وەسف دەكەن، چونكە كاتێك ئەم تیۆرانە پەرەیان پێدراوە، تەكنۆلۆجیا كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر فێربوون نەبووە، هەروەها زانست بە شێوەیەكی رێژەیی گەشەیكردووە، بەڵام سیمنز پێیوایە مرۆڤی ئەم سەردەمەی ئێستا بە گەشەیەكی زۆر خێرا و بەردەوامی زانستییدا تێپەڕدەبێت، كە دامەزراوە پەروەردەییەكانی ناچار كردووە شێوازی پەروەردەیی خۆیان بگۆڕن، ئەمەش بۆتە هۆی سەرهەڵدانی ئاڕاستەیەكی نوێ لەفێربووندا.
ئەم تیۆرە پرۆسەی فێربوون وەك تۆڕێك پێناسە دەكات، كە لەسەر بنەمای گرێكان (nodes) و بەستەرەکان (links) بنیاتنراوە. دەستەواژەی (گرێ) ئاماژەیە بۆ هەر خوێندكارێك كە دەتوانرێت بەخوێندكارێك یان شتێكی دیكەوە گرێ بدرێت. واتە كاتێك لینكەكان لەنێوان (گرێ) جیاوازەكانی زانیاریدا دروست دەكەین، خوێندكارێك بۆ خوێندكارێك یان خوێندكارێك بۆ توڵێك لەتوڵەكانی میدیا، ئەوكاتە فێربوون روودەدات، بەدەوام دەبین لەدروستكردن ‌و نوێكردنەوەی ئەم پەیوەندییە بە مەبەستی گەیشتن بە كۆزانین. تیۆرەكە، بە تیۆرێكی فێربوونی داهێنەرانە دادەنرێت، كە تێیدا مامۆستا رۆڵی راهێنەر دەبینێت‌ و رێنمایی خوێندكاران دەكات‌ و بەرەو ئەزموونەكانی فێربوون ئاڕاستەیان دەكات، لە پۆلێكی چالاكدا ئەركی خوێندكار بڕیاردان ‌و گەڕانە بەدوای دۆزینەوەی رێگا و پەیوەندیی نوێ، بەمەبەستی فراوانكردنی تۆڕەكانی فێربوون.

بنەما گشتییەكانی تیۆرەكە
یەکەم: فێربوون پرۆسەیەكی كۆمەڵایەتییە: ئەم تیۆرە پێیوایە فێربوون پرۆسەیەكی كۆمەڵایەتییە، كە تێیدا خوێندكاران سوودمەند دەبن لە كارلێككردن لەگەڵ كەسانی دیكە‌ و دەتوانن بۆچوون‌ و بیروڕا و ئەزموونەكانیان ئاڵوگۆڕ بكەن. واتە خوێندكار بە شێوەیەكی چالاك بەشداریی لە پرۆسەی فێربووندا دەكات.
دووەم: كۆمەڵگە و كەلتور كاریگەرییان لەسەر فێربوون هەیە: تیۆرەكە جەختی كردۆتەوە لەسەر ئەوەی كە مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە ‌و ئەوەی فێری دەبێت، لەژێر كاریگەریی بەها و دابونەریتی كۆمەڵگەكەیدایە، بۆیە پێویستە لەكاتی داڕشتنی ئەزموونی فێربووندا، ژینگەی كەلتوری‌ و كۆمەڵایەتی هەر تاكێك رەچاو بكرێت.
سێیەم: پرۆسەی فێربوون ‌و كۆزانین لەسەر هەمەچەشنی بۆچوونەكان دامەزراوە. واتە دیدگا جیاوازەكان كار بۆ پێكهێنانی كۆیەكی یەكانگیر دەكەن.
چوارەم: فێربوون بریتییە لە تۆڕێك كە كۆمەڵێك گرێ یان سەرچاوەی زانیاریی بەیەكەوە دەبەستێتەوە.
پێنجەم: دەشێ پرۆسەی فێربوون لە ئامرازە نامرۆییەكانیشدا رووبدات وەك (كۆمپیوتەر، ئینتەرنێت، توڵەكانی میدیا).
شەشەم: توانا و كارامەیی فێربوون لەناوەڕۆكی فێربوون گرنگترە.
حەوتەم: بەمەبەستی ئاسانكاریی بۆ پرۆسەی فێربوونی بەردەوام، پێویستە لینكەكانی پەیوەندیی بنیات بنرێن ‌و پارێزگارییان لێ بكرێت.
هەشتەم: بڕیاردان پرۆسەیەكی فێربوونە و بە پێی كات دەگۆڕێت: بە پێی ئەم تیۆرە بڕیارەكانمان لەگەڵ گۆڕانی زانیارییەكانمان دەربارەی دەوروبەر دەگۆڕێت، بەتایبەت لە جیهانی دیجیتاڵیدا، كە  لەهەر ساتێكدا بمانەوێت زانیارییەكی زۆر وەردەگرین. واتە ئەوەی ئەمڕۆ پێمانوایە راستە، رەنگە سبەینێ بەهەڵە لەقەڵەمی بدەین.
ئەگەرچی هەندێك لە پسپۆڕان‌ و شارەزیان پێیانوایە كە ئەم تیۆرە لە بنەماكانی زانستی كۆمپیوتەرەوە سەرچاوەی گرتووە و تیۆرێك نییە بۆ فێربوون، بەڵكو روانگەیەكی پەروەردەییە، بەڵام هەریەك لە سیمنز و داونز دەیان بڵاوكراوەیان لەسەر (Connectives) وەك تیۆرێكی فێربوون نووسیوە و ئەوەیان ئاشكرا كردووە كە تاكەكان دەتوانن لە رێگەی بەشداریكردنیان لە توڵەكانی میدیا ‌و پلاتفۆرمەكان ‌و جۆرەكانی دیكەی گەیاندنی ئەلیكترۆنییەوە بیرۆكەكانیان سەبارەت بە بابەتێكی هاوبەش بۆ فێربوون ئاڵوگۆڕ بكەن. كەواتە ئەم تیۆرە ئەوەی سەلماندووە كە توڵەكانی میدیا كاریگەرییان لەسەر پڕۆسەی فێربوون هەیە.

میدیا وەك توڵێكی فێربوون
دەكرێت ئامرازەكانی میدیا وەك توڵێكی بەهێز بۆ باشتركردنی ئەزموونەكانی فێربوونی خوێندكاران لەناوەندەكانی خوێندندا بەكاربهێنرێت، بە تایبەت (ڤیدیۆی فێركاری، ڤیدیۆی دۆكۆمێنتاری مێژوویی، پلاتفۆرمەكان، سمارت بۆرد و گفتوگۆی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان)، چونكە تێگەیشتنی خوێندكاران جیاوازە، ئەو توڵانە یارمەتیان دەدات زیاتر لە هەستێك بەكاربهێنن بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی قوڵتر لەبابەتەكە تێبگەن، بەتایبەت كە هەندێكجار بەتەنیا ناوەڕۆكی نووسراو یان بیستراو ناتوانێت تێگەیشتنێكی مانادار بەخوێندكار بدات.

بەكارهێنانی كارا
سەرباری سوودەكانی بەكارهێنانی میدیا لەپڕۆسەی پەروەردەدا، بەڵام هێشتا مشتومڕێكی زۆر لەسەر ئەم بابەتە هەیە، بەتایبەت لەڕووی كوالیتی فێركردن ‌‌و ئاستی بەشداریكردنی خوێندكاران، هەندێك لەتوێژینەوەكان پێیانوایە بەكارهێنانی توڵەكانی میدیای نوێ‌ یان كۆنباو كاریگەرییان لەسەر دەرئەنجامەكانی فێربوون نییە، هۆكارەكەی بۆ بەردەستنەبوونی ئامرازەكان ‌و راهێنانی مامۆستایان‌ و كەمی بەشداریكردنی خوێندكاران لە چالاكییەكاندا دەگەڕێننەوە، بەڵام هەندێكی دیكە لە توێژینەوەكان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە كە بەكارهێنانی كارای میدیا لە پرۆسەی وانەوتنەوەدا بەهاوبەشی لەگەڵ شێوازەكانی دیكەی وانەوتنەوە، رۆڵێكی گرنگ‌ و كاریگەرییان لەسەر پڕۆسەی فێربوون دەبێت، بەتایبەت ئەگەر بەكارهێنانی توڵەكانی میدیا بەجۆرێك بێت كە هاوتەریب لەگەڵ ئامانجە تایبەتییەكانی فێربووندا هاوكار و هاندەر بێت بۆئەوەی خوێندكاران بیرۆكەكانیان هاوبەش بكەن. لەهەمووی گرنگتر ئەوەیە كە بەكارهێنانی ئەم توڵانە نابێت ببێتە جێگرەوەیەك بۆ شێوازەكانی دیكەی وانەوتنەوە، بەڵكو پێویستە هاوسەنگیی نێوان شێوازەكان بپارێزرێت. بۆ نموونە / دەكرێت مامۆستا ڤیدیۆیەك بۆ ناساندنی بابەتێك بەكاربهێنێت، پاشان لەناو پۆلدا بە گفتوگۆی رووبەڕوو بەدواداچوونی بۆ بكات.
یەكێك لە ئەركەكانی میدیا بەدواداچوونە بۆ ئەو كێشە و گرفتانی لەناو كۆمەڵگەدا هەیە، لێرەشەوە میدیا رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لەفێربوونی بنەمادار بەكێشە (PBL)، خوێندكار دەتوانێت بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی كێشەیەك یان نەخۆشییەك یاخود دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی بدات، پاشان نیشانە ‌و هۆكارەكانی دەستنیشان بكات‌ و بەدوای رێگەچارەكاندا بگەڕێت.  
سەرچاوەكان:
-1 سلمان، محمود داوود. (2024). التعليم و العصر الرقمي من خلال نظرية الترابطية. كلية التربية البدنية وعلوم الرياضة في جامعة المستقبل.(www.uomus.edu.iq)
-2 Thompson, Penny. (2018). Foundation of education technology. Oklahoma State University Library ePress.
-3 أحمد، بوعجيلة وزويدي، نبيلة. (2023). فاعلية النظرية الإتصالية في العليم. مجلة الدراسات والبحوث الإجتماعية. المجلد (11). العدد (01). ص333-317.

*ماستەر لەپەروەردەی میدیایی