پ.د.هیمداد حسێن
هەرچەندە ئێمە لەگەڵ ئەو بۆچوونە نین، كە دێت لەسەر بنەمای چۆنیەتی نووسینەوەی ئەدەبێكی نەتەوەیی ئەوروپی دەیەوێت ئەدەبی گەلێكی وەك كورد بنووسێت و ئەو كڵێشەیەی ئەوێ كۆپی بكات و بەسەر ئەدەبی نەتەوەیی كوردیدا بیسەپێنێت
مێژوونووسان و لێكۆڵەرانی ئەدەبی نەتەوەیی كوردی تا ئەم چركەساتە چەندین كتێب و وتاریان لەبارەی ئەدەبی نەتەوەیی كوردی و پۆلێنكردنی ئەدەبی كوردی نووسیوە و هەر یەكێكیان بەپێی تێگەیشتنی خۆی و ئەم سامانە كەڵەكەبووە ئەدەبییەی لەبەر دەستیدا هەبووە بە چەشن و شێوازیكی جیا ئەدەبی كوردی پۆلێنكردووە و زۆرجاریش وا رێك كەوتووە، كە ئەم لێكۆڵەرانە بەبێ ئاگاداربوون لە یەكتر دەست بۆ كارێكی لەم چەشنە ببەن و تاوەكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت، ئەم هەوڵانە بەردەوامن و زۆربەشیان هەوڵ و كۆششی تاكەكەسین، زیاتر لەوەی ناوەند و دەزگایەكی ئەكادیمی كاری لەسەریان كردبێت، بێگومان خەوشی كارەكەش هەر لەمەدا خۆی دەنوێنێت و ئەم ناڕێكی و پێكی و بێ میتۆدییە زیاتر بەهۆی ئەمەوەیە، چونكە لە وڵاتانی بێگانە بەتایبەت ئەوروپییەكان وەكو پێشتریش لە بیبلۆگرافیاكان بینرا كارێكی لەم شێوەیە بە گروپ و لەژێر چاودێری ئەكادیمیا و ناوەندە رۆشنبیرییە گەورەكان كراوە و توێژەرانی ئەم وڵاتە ئاگایان لە هەوڵ و تیكۆشانی یەكتر هەبووەو پێكەوە كاریان لەسەر ئەم پڕۆژە گەورەیە كردووەو ئەنجامی كارەكەشیان هەرچەند بێ كێشە و گیر و گرفت و كەموكوڕی نەبووە، بەڵام بەراورد بە نووسینەوەی ئەدەبێكی نەتەوەیی وڵاتانی جیهانی سێیەم زۆر پوختەتر و چاكتر خۆی نواندووە. هەرچەندە ئێمە لەگەڵ ئەو بۆچوونە نین، كە دێت لەسەر بنەمای چۆنیەتی نووسینەوەی ئەدەبێكی نەتەوەیی ئەوروپی دەیەوێت ئەدەبی گەلێكی وەك كورد بنووسێت و ئەو كڵێشەیەی ئەوێ كۆپی بكات و بەسەر ئەدەبی نەتەوەیی كوردیدا بیسەپێنێت، ئەمەش لەبەر ئەوە نەشیاوە، چونكە ئەدەبی هەر میللەت و نەتەوەیەك خاوەن شێواز و تایبەتمەندی خۆیەتی و جیایە لە ئەدەبێكی دیكە با لە هەندێ فۆرم و تەكنیك و رێباز و ژانری ئەدەبیشدا لێك بچن، بەڵام ئەم لێكچوونانە شتی جەوهەری نین، بەڵكو ماكە نەتەوەییەكان و قۆناغ و بارودۆخە مێژووییەكان و ژینگە و كەلتوری هەر ئەدەبێكی نەتەوەیی لەوەیتر جیایە و سەربەخۆیە و پێویستە ئەمە بەهەند وەربگیرێت و لە نووسینەوەی مێژووی ئەدەبی ئەو نەتەوەیەدا گرنگی و بایەخی پێبدرێت.
ئەوەی ئێمە لێرەدا مەبەستمانە بە شێوەیەكی گشتیی ئاستەنگەكانی بەردەم نووسینەوەی مێژووی ئەدەبی نەتەوەیی كوردی نییە، كە زۆربەی كات لە چەند باسێكی وەك نەبوونی میتۆدێكی زانستیی بۆ نووسینی مێژووی ئەدەبی كوردی و نەبوونی زانیاریی لەسەر ئەدەبیاتی زارەكانی وەك گۆرانی و كورمانجی، یاخود باسكردنی هەندێك شت بەبێ سەرچاوەی مێژوویی وەك روخسار یاخود ساڵی ژیان و مردنی شاعیر و نووسەران بەبێ وردبوونەوە و پشتبەستن بە بەڵگەی پتەو چۆنیەتی پۆلێنكردنی قوتابخانە ئەدەبییەكان و شێوازی نووسینەی مێژووی ئەدەبی كوردی و چۆنیەتی هەڵبژاردنی شاعیرەكان بۆ ناو ئەنتۆلۆژیاكان و كتێبەكانی مێژووی ئەدەبی كوردی و مشتوماڵ نەكردن و بێمتمانەیی و لاوازی سەرچاوەكان..هتد. چونكە ئەم بابەتە زۆر قسەی لەبارەوە كراوە و چەندین وتار و باسی ئەكادیمی لەسەر نووسراوە، بەڵكو لەبری ئەمانە زیاتر جەختكردنەوەیە لەسەر بیروڕای نووسەرانی ئەم بەرهەمانە و تێڕوانینیان بۆ ئەو ئەدەبەی كە نووسەریكی كورد بە زمانێكی دیكە نووسیویەتی و ئایا ئەم ئەدەبە بە ئەدەبی نەتەوەیی كوردی هەژمار دەكرێت و دەچێتە خانەی ئەدەبی نەتەوەیی كوردییەوە و شیاوی ئەوەیە شوێنی بۆ تەرخان بكرێت، یان بە جۆرێك لە جۆرەكان دەخرێتە دەرەوەی ئەم خانەیە و وەكو بەرهەمێكی ئەدەبی نەتەوەیی شوێنی لەناو كتێبەكانی ئەدەبی نەتەوەیی نابێتەوە.
بە گشتی مێژوونووسانی بواری ئەدەبی نەتەوەیی كوردی، نەیانویستووە یاخود بە ئەنقەست، خۆیان لەم لایەنە لاداوە و زۆرینەشیان هەر باسی ئەم گرفتەشیان نەكردووە و لەو سەرچاوانەی لەبەردەستدا تەنیا دوو یا سێ دانەیان هەوڵیانداوە سەرپێییانە ئاماژە بۆ ئەم جیاوازی زمانییەی نووسەرانی كورد بكەن هۆكاری ئەمەش بێگومان گەڕاوەتەوە لەلایەك بۆ ئەو زانیارییە باوانەی، كە لەبارەی نووسینەوەی مێژووی ئەدەبی هەیانبووە، لەلایەكی دیكەشەوە بۆ ئەو تێڕوانینە زاڵەی كە لەو كاتەدا هەبووە، ئەمە تاوەكو هەشتاكانی سەدەی بیستەمیش رەنگە وەكو شتێكی ئاسایی خۆی بنوینێت، بەڵام دوای هەشتاكان تیۆرە باڵادەست و بۆچوونە رەگەزپەرستییەكان لە ئەدەبیاتی جیهاندا بەرەو كاڵبوونەوە چوون و دووبارە چاو بە مێژووی ئەدەب بە هەموو لقەكانییەوە خشێنرایەوە، بەتایبەت ئەدەبی وڵات و نەتەوە بچووك و ژێردەستەكان، هەموو ئەمانەش وەكو گوتمان لە رێگەی تیۆری پۆست كۆڵۆنیاڵیزمەوە بووە،چونكە ئەم تیۆرە وەرچەرخانێكی مەزنە لەبواری ئەدەبیات و مێژوو و زمان و ناسنامەی گەلە ژێردەستەكان و كۆمەڵێك پاساو و بەڵگەی پتەو بۆ ئەم جۆرە كێشانە دەخاتە بەردەستی لێكۆڵەران و مێژوونووسان و رەخنەگران، بۆیە مێژوونووسانی ئەدەبی كوردی دوای هەشتاكان دەبوو پشت بە جۆرە تیۆر و روانینێكی لەم چەشنە ببەستن و لایەك لەو ئەدەبە لەدەستچووە بكەنەوە.
بێگومان لەم كێشەیە دیوێكی دیكەشی هەیە، بە تایبەت لە ئەدەبی هاوچەرخدا، ئەویش ئەوەیە كۆمەڵێك نووسەری بە رەچەڵەك كورد، كە بە زمانانی دیكەی خۆرئاوایی بەرهەمەكانیان نووسیوە، ئەمجۆرە نووسینە بە زمانانی دیكە لە ئەدەبی هاوچەرخدا وەنەبێت هەر تایبەت بێت بە كورد، بەڵكو لای زۆرێك لە گەلانی دیكەی ناوچەكەش بەدی دەكرێت و زیاتر مەرامێكی جیهانگیری لەپشتەوەیە، ویستوویانە لە رێگەی ئەو زمانانەی، كە خوێنەریان زیاترە بەرهەمەكانی خۆیان بە جیهان بگەیەنن و كەش و هەوای دەقەكانیشیان هەندێجار كوردییە و هەندێجاریش هیچ پەیوەندییەكی بە كوردەوە نییە. بێگومان كێشەی ئەم نووسەرانە لەوانەی پێشوو ئاڵۆزترە، چونكە هیچ هۆكارێكی سیاسی لەئارادا نەبووە تا وابكات بەرهەمەكانیان بە زمانی دایك نەنووسن و بەشێكی زۆریشیان كوردییان زانیوە،
بە گشتی لەوانەی وتران بۆچوونەكانمان لەم خاڵانەدا كۆدەكەینەوە:
1 - تاوەكو ئێستا مشتومڕێكی زۆر لەبارەی ناسنامەی نەتەوەیی دەقی ئەو نووسەرە كوردانەوە هەیە، كە بە زمانێكی دیكە بەرهەمەكانیان نووسیوە سەبارەت بەوەی، كە ئایا بەرهەمەكانیان دەچێتە ناوخانەی ئەدەبی كوردییەوە یاخود نا.
2 - ئەگەر زمان بە تاكە پێوەری ناسنامەی دەق هەژمار بكرێت، ئەوا كۆی ئەو نووسەرانەی بەڕەچەڵەك كوردن و بە زمانی دیكە نووسیویانە دەچێتە دەرەوەی خانەی ئەدەبی كوردییەوە، ئەگەریش ناسنامە بریتی بێ لە كەش و هەوای دەق و رەنگاندانەوەی كەلتوری نەتەوەیی و وەسف و بونیاتی نەتەوەیی كارەكتەرەكان، ئەوا دەكرێت ئەم دەقانە لە خانەی ئەدەبی كوردی پۆلێن بكەین، هەروەك دەكرێت لە خانەی ئەو ئەدەبەش پۆلێن بكرێت كە زمانەكەی لێوەرگرتووە.
3 - پێویستە پلەبەندی و رێژە بۆ ئەو نووسەرە كوردانە دیاری بكرێت كە بەرهەمەكانیان بە زمانانی دیكە نووسیوە، چونكە بەهیچ كڵۆجێك تێكڕای ئەو نووسەرانە بارودۆخەكانیان هاوشێوە نییە و ناشێت هەموویان بە یەك چاو سەیر بكەین و بیانخەینە ناو ئەدەبی نەتەوەیی كوردییەوە، هەروەها جیاوازی بكرێت لەنێوان ئەو نووسەرانەی كە نووسەری دووزمانە یا چەند زمانەن.
4 - دەبێت لێكۆڵەر و رەخنەگری كورد بارودۆخی سیاسی كورد لەبەرچاو بگرێت لە پۆلێنكردنی ئەم جۆرە نووسەرانە، چونكە بێ رەچاوكردنی كات و سەردەم ئەستەمە نووسینەوەی هیچ مێژووێكی ئەدەبی نەتەوەیی سەربگرێت و كەلتور و ئەدەبی كوردیش بە گشتی شوێنكەوتەی بارودۆخی سیاسی و قەوارەی كورد بووە لە هەموو سەردەمەكاندا.
5 - زێدەكردن و فراوانكردنی وەرگێڕان بۆ ئەم بەرهەمانە یارمەتیدەرێكی چاكە بۆ زیاتر وردبوونەوە و نووسینی رەخنەیی لەسەر ئەم جۆرە نووسەرانە و دەرگایەكی گەورە بە رووی تێڕوانینی نوێ بۆ ئەم كێشەیە ئاوەڵا دەكات.
6- بەگشتی هەر ئەدەبێكی نەتەوەیی پێویستی بەو پێوەرانە دەبێت، كە لە كرۆكی خودی ئەدەب و كۆمەڵگاكەوە هەڵدەهێنجرێن و لەم ئارێشەیەشدا پێوەرێكی رەخنەییانەی تایبەت شتێكی پێویستە.
کورد، نەتەوەیەک کە تائێستا زمانی خۆی پاراستووە
