موعتەسەم ساڵەیی
هیچ نووسەر و شاعیر و هونەرمەندێكی هەڵكەوتوو نییە لەژێر كاریگەریی رێبازێك، یاخود داهێنەرێكی پێش خۆیدا دەستی بە بەرهەمهێنان نەكردبێت. هەموو داهێنەرێكی رەسەن، ئیلهامی داهێنانەکەی لە سەرچاوەیەكی دیاریكراوی تایبەتییەوە هەڵدەقوڵێت، بەڵام ئەم دیاردەیە دوو لایەنی جیاوازی دوور لە یەكی هەیە، هەندێکجار شاعیرێك یا نووسەرێك زۆر كوێرانە شوێن پێی یەكێكی دی هەڵدەگرێت، دەقاو دەق دەمەلاسكێی(لاسایی) دەكاتەوە، بە رادەیەك خۆی دەكات بە سێبەرێكی بێ گیان و بێ جەستە. بێگومان لەم بارودۆخەدا شاعیر ناگاتە پلەی داهێنان، بگرە بەرهەمێكی كرچ و كاڵی بێ وزە دەخاتەڕوو، بەڵام لە حاڵەتی دووهەمدا شاعیر و نووسەر و هونەرمەند، چاودەبڕێتە سەرچاوەیەك و ئیلهامی لێ وەردەگرێت، بەبێ ئەوەی مۆركی كەسایەتی و نەتەوایەتی و رەسەنایەتی خۆی بدۆڕێنێت و لەدەستیبدات، بەم پێیەش شاعیر بە داهێنانێكی پڕاوپڕی سەرسوڕهێنەرەوە دێتە پێشەوە.
داهێنەری رەسەن ئەو كەسەیە سوود لە كەڵچەری پێش خۆی ببینێت، بەو مەرجەی گۆشەنیگای تایبەتی خۆی بخاتەڕوو، نموونە بۆ ئەم بۆچوونە گەلێك زۆرن، بۆ وێنە ناوەڕۆكی شانۆنامەكانی نووسەرە گریكییە كۆنەكان، وەكو ئەسخیلۆس، سۆفۆكلیس و یۆربیدس، بە زۆریی لە چیرۆك و داستان و حیكایەتە فۆلكلۆرییەكانی میللەتەكەیانەوە هەڵدەهێنجران، بە بەرگێكی نوێ و گۆشەنیگایەكی نوێوە دایان دەڕشتنەوە، وەک چۆن (ئیلیۆت)ی شاعیر (ئەزراپاوەند)ی بە رابەر و مامۆستای خۆی دادەنا. ئەوەبوو لە ساڵی 1922دا، دوو بەرهەمی مەزنی سەدەی بیستەم هاتنە كایەوە، یەكێكیان (وێرانە خاك)ی ئیلیۆت بوو، كە بە رادەیەكی زۆر لە هەڵبەستەکەیدا سوودی لە كەڵچەری دێرین و حیكایەت و داستانە كۆنەكان وەرگرتبوو. دووەم بەرهەمی مەزنیش كە لەو ساڵەدا بڵاوبووەوە، رۆمانی (یۆلسیس)ی نووسەری ئێرلەندایی (جێمس جۆیس) بوو، كە نووسەر لە رۆمانەكەیدا سوودی لە داستانی ئۆدیسەی گریكی دێرین وەرگرتبوو.
(یەشار كەمال) دەڵێت: "كەوتبوومە ژێر كاریگەریی رۆمانی(سوور و رەش)ی نووسەری فەرەنسی(ستاندال)، بۆ زیاتر لە 10جار ئەو رۆمانەم خوێندووتەوە".
نووسەری قیرغیزی(جەنگیز ئیتماتۆڤ) بۆ نووسینی رۆمانەكانی، سوودی لە چیرۆك و حیكایەتە فۆلكلۆرییەكانی میللەتەكەی وەرگرتووە.
گابرێل گارسیا ماركیز دانی بەوەدا ناوە، فۆكنەری نووســەر جێپەنجەی بەسەر نووســــــینەكانییەوە دیارە، لەلایەكی تریشەوە ئەم نووسەرە دەڵێت: "هەزار و یەك شەوە(الف لیلة و لیلة)، كاریگەرییەكی توندی بەسەر بیر و هۆشمەوە هەیە، بەردەوام هەموو ساڵێكیش دەیخوێنمەوە". لەم رووەوە (ئەزراپاوەند)ی شاعیر راو بۆچوونێكی تایبەت بە خۆی هەیە و دەڵێت: "هەوڵبدە كۆن نوێ بكەیتەوە"، بۆ پاڵپشتی ئەم بۆچوونە دەتوانین گەلێک نموونەی زیندوو بهێنینەوە.
لێرەدا دەمانەوێت بگەین بەو ئاكامەی بڵێین ئەگەر(گۆران)ی شاعیر، سەرچاوەی ئیلهامی شیعریی لە چەند لایەنێكەوە وەرگرتبێت، مانای بێدەسەڵاتی و دەستكورتیی شاعیر ناگەیەنێت، بەڵكو شاعیر زۆر بلیمەتانە و سەركەوتووانە بە گۆشەنیگایەكی نوێی تایبەتییەوە هەڵبەستەكانی داڕشتووە، توانیویەتی مۆركی تایبەتی خۆی بپارێزێت، جێپەنجەی خۆشی بەسەر بەرهەمەكانییەوە بلكێنێت.
كاتی خۆی لە گۆڤاری (رۆشنبیری نوێ)دا دكتۆر(عەبدوڵڵا دەباغ) بابەتێكی بە ناونیشانی (گۆران و گۆڵد سمیس و تازەكردنەوە لە هۆنراوەدا) بڵاوكردەوە، نووسەر وای بۆ دەچێت، گۆران لە هەڵبەستی(گەشت لە هەورامان)دا سوودی لە هەڵبەستی(دێی وێران)ی نووسەری ئینگلستانی سەدەی هەژدەیەم (گۆڵد سمیس) وەرگرتبێت. نووسەر بۆ پاڵپشتی بۆچوونەكەی، چەند بەراوردكارییەكی کردووە، بۆ نموونە هەردوو شاعیر وەسفی لادێ دەكەن، هەروەها باسوخواسی ژیانی گوندەکان تۆمار دەكەن.
شاعیری ئینگلستانی وەسفی كڵێسە و قەشە و مامۆستای خوێندگە و خەڵكی گوندنشین دەكات، بەهەمان شێوە(گۆران)ی خۆشمان وەسفی خەڵكی لادێ و مزگەوت و مەلا و ژیانی لادێ دەكات.
دەتوانرێت بووترێت هەردوو شاعیر بە شێوازێكی هونەرییی وێنەی بابەتەكانیان گرتووە و لە ئەنجامدا سەركەوتنیان بەدەستهێناوە. بەهەرحاڵ ناتوانرێت بەتەواوەتی بۆچوونی ئەم رەخنەگرە كوردە دەقاودەق بسەلمێندرێت. ئێمەش لێرەدا باسی كارتێكردنی چەند دەقێكی فۆلكلۆریی كوردی بۆ سەر چەند لایەنێكی هەڵبەستی(گەشت لە هەورامان) دەكەین. دەڵێین لەوانەیە شاعیر ئەو دەقە فۆلكلۆرییە كوردییانەی، لەلایەن حیكایەتخوانە كوردەكانەوە كەوتبێتە بەرگوێ و سوودی لێ وەرگرتبن.
گۆران لە هەڵبەستی(گەشت لە هەورامان)دا
وەسفی كاتی بەرەبەیان دەكات و دەڵێت:
(ألله أكبر!) مەلا بانگدانە
تاریك و لێڵی بەری بەیانە
مانگی بەجێماو لە سەفەری شەو
زەردە لە ترسی قاسپە قاسپی كەو.
لە بەیتی(لاس و خەزال) لە توحفەی موزەفەرییەدا، بەمشێوەیەی لای خوارەوە وەسفی بەرەبەیان دەكرێت: "ئینجا بنوو هەتا وەكو سبحەینانێ، مەلا دەڵێ ئەڵڵاهو ئەكبەر، سۆفی دێنیوە شادەت و ئیمانە".
گۆران لە هەڵبەستەكەیدا باسی راوشكار دەكات و دەڵێت:
"لە رێی ئەوبەری شاخ دەنگی زەنگ دێ
لە شوێنی راوكەر تەقەی تفەنگ دێ".
لە بەیتە فۆلكلۆرییە كوردییەكەیشدا باسی راوشكار كراوە و دەڵێت: "سواری راوێ ئەگەر كەروێشكی چاو پێكەوت، بەری دەداتێ تووڵە و تاژیانە"، شاعیرەکەمان وەسفی مزگەوتی لادێمان بۆ دەكات، دواتر دێتە سەر باسی ئیمامی مزگەوت و بانگدان و نوێژكردن بە جەماعەت، لە پاشاندا مزگەوت چۆڵ دەبێت و چەند پیرەمێردێك دەمێننەوە، دەكەونە قسە و باس و ئاخ هەڵكێشان بۆ رۆژانی رابردوو:
"بنچینەی مزگەوت نیشتۆتە ناوچەم
روو بەرەو قیبلە، پشت لە جەهەنەم!
مزگەوتی كاتی چێشتەنگاوی چۆڵ
وەك مردوو كفنی بێ دەنگی بە كۆڵ
سوورە چناری لق و پۆپ درێژ
سێبەر ئەكا بۆ، خەوی بەردە نوێژ
جارجار ئیمامی تەنیای گۆشەی حەوز
سەرسنگ ماچ ئەكا ریشی بە وەنەوز
كەسێك بانگ دەدا، دەشڵەقێنێ گۆم
ئیمام هەڵدەستێ دار بە دەست پشت كۆم
تا تەواو دەبێ (ألله أكبر..)
پەنگ دەخواتەوە لافاوی نوێژكەر..
نوێژ بەتاڵ دەبێ، جەماعەت بڵاو
چەن پیرێك دەبن بە خڵتەی لافاو
سوچێك گەرمەكەن بە رازی جوانیی
ئاخ بە با دەدەن بۆ دنیای فانی!"
ئەگەر هاتوو ئەم پارچە شیعرەی (گۆران)مان لەتەك پارچەیەكی بەیتی(مەم و زین)دا بەراورد كرد، دەبینین بە رادەیەكی سەرسوڕهێنەر لەیەكترەوە نزیكن. لە هەردوو بەرهەمدا بە شێوازێكی واقیعییانە وەسفی مزگەوت كراوە، لە هەردوولا مەلا پێش نوێژیی دەكات، یاخود وەسفی دنیا و قیامەت بۆ نوێژخوێنان دەكات. كاتێكیش كە خەڵكیی لە نوێژ دەبنەوە، لەلای گۆران دەبینین چەند پیرێك لە سووچێكی مزگەوتی چۆڵدا كۆدەبنەوە، دەست دەكەن بە ئاخ هەڵكێشان بۆ دنیای فانی، بەڵام لە بەیتە فۆلكلۆرییەكەدا دەبینین دوای نوێژی جەماعەت و چۆڵ بوونی مزگەوت، دوازدە كوێری قورئان خوێن بەجێ دەمێنن. ئەوەتا لە بەیتی (مەم و زین)دا لە (توحفەی موزەفەرییە)دا خاتوو زین دەڵێت:
"خوڵایە! چلۆن رووم رەشە، بابانم وێرانە!
مزگەوتی كاكی من، لە لایەكی دیوان گیراوە
لێی رۆنیشتوون وەكیل و وەزیری كەوڵ بەشانە
لە تەرەفی دیكەی لێی رۆنیشتوون
سۆفی بەرماڵ لە ملانە
ئەوا لە میعراجی مزگەوتێ مەلا مەسەلەی دەخوێنێ
لە بەحسی دونیا و قیامەتانە
لە پێشخانان نۆكەر و قەننەداری بەردەستانە
ئەگەر مزگەوتی كاكی من چۆڵ و ئەحەدولقەهار دەبێ
بە كوڵینچاكانی بەجێ دەمێنن دوازدە كوێر
لەلایەكی تەكیەیە، لە تەرەفی دیكەیان خانەقا رۆنانە
ئەوە بۆ موسڵمانان چاكە تێدا بێنن شادە و ئیمانە
یا رەبی بە كاری تو سەدجار شوكرانە".
گۆران بە سەلیقە خۆی بۆی دەركەوتبوو، شیعری كوردیی دەبێت بگەڕێتەوە سەر كێشی پەنجە، هەڵبەتە شیعری فۆلكلۆریمان و بەیتی كوردی، لەسەر كێشی پەنجە داڕێژراون و زۆریش بە گوێ ئاشنان
(گۆران) بە سەلیقەی خۆی بۆی دەركەوتبوو، شیعری كوردیی دەبێت بگەڕێتەوە سەر كێشی پەنجە، هەڵبەتە شیعری فۆلكلۆریمان و بەیتی كوردی، لەسەر كێشی پەنجە داڕێژراون و زۆریش بە گوێ ئاشنان. وادیارە (گۆران)ی شاعیر دركی بەم نهێنییە هونەرییە كردووە، زۆری لەم بارەیەشەوە ژەنەوتووە و سوودی لێ وەرگرتووە.
بەیتی كوردیی لەسەر كێشی پەنجەن، بە زۆرییش لەلایەن شایەر و حیكایەتخوانەكانەوە بە دەنگی زوڵاڵ و لەسەر نەزمی دەف بۆ گوێگر و بیستەران وتراون، كۆڕ و مەجلیس و دیوەخانەكانیان پێ رازاندووەتەوە. هەروەها شیعرە رۆمانسییەكانی (گۆران)ی خۆمانیش، زۆر بە گوێ ئاشنان و پڕ لە ئاوازن. شتێكی سەیریش نییە كە زۆربەی شیعرە رۆمانسییەكانی (گۆران) كراون بە گۆرانیی سەركەوتوو، ئاوازی پڕ لە جۆش و خرۆشیان بۆ دانراوە، یاخود زۆرێك لە شیعرە میللی و فۆلكلۆرییەكانمان لە شایی و زەماوەندا بە گۆرانیی لەسەر ترپە و ریتمی چەپڵەلێدان دەوترێنەوە. بێگومان ترپە و نەزمی چەپڵەش تا رادەیەكی زۆر ئیقاع و ریتمی لە كێشی پەنجەوە نزیكە. وەك زانراوە شیعری سەربەست (الشعر الحر) لە ساڵی 1855دا بۆ یەكەمجار لە دیوانی (پەلكی گژوگیا–اوراق العشب)دا سەریهەڵدا، كە شاعیری ئەمریكایی (واڵت ویتمان) نووسیویەتی، بەڵام هەر لە دێرزەمانەوە شیعری سەربەست، هەردەم لە بەیتە فۆلكلۆرییە كوردییەكاندا هەبووە.
ئەو راستییەی دەبێت بووترێت ئەوەیە، بەیت و شیعر و حیكایەتی فۆلكلۆری كوردی، هێز و وزەیەكی هونەریی و فیكریی لەبن نەهاتوویان هەیە، سوودی تەواویشیان لێ وەردەگیرێت، بەتایبەتی كتێبی توحفەی موزەفەرییە کە نرخ و بەها و پلەوپایەیەكی بڵندی هەیە، بە رادەیەك هەرچەندی بیخوێنیتەوە، شتی تازەتری تێدا دەدۆزیتەوە، بۆیە دەتوانین ناوی بنێین (هەزارو یەك شەوە)ی ئەدەبی كوردی.
پەراوێزەكان :
* لقا‌‌ء مع یشار كمال، وەرگێڕانی: ئەحمەد دروێش. جریدة الجمهوریة العدد 1706 ساڵی 1988
*رائحة الجوافة، گابريل گارسیا ماركیز- ت: فكري بكر محمد، دار المنارات، عمان ـ الأردن 1989 ل5.
*مختارات نقدیة من الأدب الغربي الحديث. محمد شاهین، دار الشؤون الثقافية العامة - بغداد 1991 ل33.
*گۆڤاری رۆشنبیری نوێ، ژمارە (118) ساڵی 1989 (گۆران و گۆڵد سمیس و تازەكردنەوە لە هۆنراوەدا)، نووسینی دكتۆرعەبدوڵڵا دەباغ.
*دیوانی گۆران، ئامادەكردنی: محەمەدی مەلا كەریم، چاپخانەی كۆڕی زانیاریی عیراق-بەغدا 1980 ل131.
*تحفة مظفریة، بەشی دووەم، ئۆسكارمان، ساغكردنەوەی: هێمن موكریانی، چاپخانەی كۆڕی زانیاریی كورد- بەغدا 1975 ل355.
*دیوانی گۆران... ل131.
*تحفە مظفریة... ل554.
*دیوانی گۆران... ل132.
*تحفة مظفریة... ل301.
*اوراق العشب، والت ویتمان، ترجمة: سعدي یوسف، وزارة الاعلام العراقیة 1976.
