ناسیۆنالیزمی کەلتوریی

هێمن عەزیز محەمەد* 

لە ئێستادا جۆرە کەلتورێک دروست بووە کە دەیەوێت ئەم زمانە یەکگرتووە بشکێنێت و بۆشایی بخاتە نێو کەلتوری کوردییەوە. پەروەردەش رۆڵێکی زۆر خراپی هەیە لەم پرۆسەیەدا

گومانی تێدا نییە هەموو نەتەوەیەك خاوەنی کەلتوری تایبەت بەخۆیەتی، کەلتوریش بوارێكی زۆر فراوانی زیاتری كۆمەڵایەتی نەتەوەیەكی دیاریكراو دەگرێتەوە، دەكرێت‌ بڵێین کەلتور سەرجەم بوارەكانی دابونەریتی كۆمەڵایەتی و ئایینی و پانتاییەكانی هەست و نەستی و بیرکردنەوە و بیروباوەڕی خەڵكی و ئەدەب و هونەر و لەسەروو هەمووشیانەوە زمان دەگرێتەوە. زۆربەی تیۆریستانی بواری ناسیۆنالیزم و زانایانی سۆسیۆلۆژیا لەو باوەڕەدان كە ناسیۆنالیزمی سیاسی رەنگدانەوەی ناسیۆنالیزمی کەلتورییە، ئەگەر کەلتور رەنگدانەوەی ژیانی رۆحییانەی نەتەوە بێت، ئەوا ناسیۆنالیزمی کەلتوری هەوڵ دەدات ئەو تایبەتمەندییانەی كە لە خۆی گرتووە بەدیاریان بخات و بەمەش هەوڵی جیاكردنەوەی لە نەتەوەكانی دیكە دەدات.

بۆ کەلتور دەکەوێتە مەترسییەوە
  فەیلەسوفی ئەڵمانی (یوهان جوتفرید هردر)، پێیوایـــــە كۆمەڵـــــێ‌ تایبەتمەندیی لــــــە گروپی ناسیۆنالیستییدا هەیە وەك زمان، داب نەریتەکان (ترادسیۆن)، رۆحی ئەو گروپە، مێژوو. زمان کە رۆڵێكی بنەڕەتی دەبینێت، چونكە زمان یەکێکە لەو رێگایانە كە داب و نەریتەکان دەگوێزێتەوە بۆ نەوەكانی داهاتوو، هەروەها زمان رۆحی نەتەوەیە. هەروەها زمان بەهۆكاری سەرەكیی دادەنرێت وەکو ئامرازێکی سەرەکیی چ بۆ گوزارشتكردن و چ بۆ نمایشكردنی کەلتور، لێرەوە ئەگەر زمان دووچاری لاوازكردن ببێت ئەوا بونیادنانی کەلتوریش دەكەوێتە مەترسییەوە، دوا جار رەنگدانەوەی لەسەر لاوازکردنی نەتەوەش دەبێت. بەم جۆرە زمان وەک ئەرکێکی كە پێی هەڵدەستێ‌ بریتییە لە ئاسانكردنی شێوازی مامەڵەكردنی تاكەكانی نەتەوەیەكی دیاریكراو، ئەم پرۆسەیەش بەهۆی رێكەوتنی تاكەكانی نەتەوەکەوە دروست دەبێت، دواجار واتای كۆمەڵایەتی لە نێو زمانی تاکەکەنی نەتەوەکەدا دروست دەبێت. کەواتە زمان هۆكارێكی دیكەی جیاكردنەوەی کەلتوری نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی دیكە و لەهەمان كاتیش بەهێزكردن و چەسپاندنی گیانی پێكەوە ژیان و هەستكردن بەیەك پارچەیی و ژیانی هاوبەش. هەرچەندە گۆڕانی کۆمەڵایەتی سەرەكیترین هۆكارە كەوا لە کەلتور دەكات گۆڕان لەخۆیدا دروست بكات و خۆی لە فۆرمی دیكەدا بدۆزێتەوە كە لەگەڵ سەردەمە جیاجیاكاندا خۆی بگونجێت. ئاشكرایە كە پرۆسەی گۆڕانی كۆمەڵایەتیش پرۆسەیەكی ئاڵۆزە و مەرج نییە هەمیشە گۆڕانکارییەکان بەرەو پێشكەوتن بێت، بەڵكو زۆرجار ئەم گۆڕانكارییانە بەجۆرێك دەبێتە هۆی دواكەوتنی کەلتور و کۆمەڵگە، بەهەمان شێوە کەلتوریش كاریگەرییەكی راستەوخۆی هەیە لەسەر گۆڕانی كۆمەڵایەتی و زۆر جار ئاڕاستەی دەكات. بەم جۆرەش گۆڕانکاریی لە کەلتوردا روودەدات و  کەلتوری نوێ‌ سەر هەڵدەدات. یان هەوڵی گۆڕان و بوژاندنەوەی رەگەزە كۆنەكانی دەدات. ئەمەش بەپێی رەگەزە پێكهێنەرەكانی ئەو کەلتورە دیاری دەكرێت كە هەندێجار ئەم رەگەزانە بە دوای شكۆ و گەورەیی رابردوودا دەگەڕێن. لەلایەكی دیكەشەوە بۆ نوێكردنەوەیەكی قوڵتر رەگەزی وای تێدایە كە پرۆسەكە بەرەو پێش دەبەن. هەندێ‌ جار وادێتە بەرچاو كە کەلتورە نەتەوایەتییەكان دەیانەوێ‌ رۆژگار بۆ دواوە بگێڕنەوە، بەتایبەتی كە میللەتێك رابردوویەكی گەشاوەی هەبوو، دەیەوێ‌ ناسنامەی رابردوو بپارێزێ‌.

ناسیۆنالیزم ‌و کەلتوری نەتەوەیی
یەكێك لەو هۆكارانەی كە کەلتوری نەتەوەیی دەخــــاتە بەر مەتــــرسی لەناو چوون‌ و لاوازكردنەوە، بریتییە لە دیاردەی جیهانگیری. ئەگەر ناسیۆنالیزم ‌و کەلتوری نەتەوەیی بەردەوام هەوڵی یەكخستنی یەكە جیاجیاكانی كۆمەڵگە بدات‌ و گوتاری یەكگرتن دیارترین گۆتاری كاركردنی ناسیۆنالیزم بێت، ئەوا هاوبەندی‌ و یەکگرتن دروستكەری جۆرە كاردانەوەیەكی پێچەوانەی بەجیهانیبوونن، واتە سەپاندنی بەرژەوەندی‌ و بەهاكانی وڵاتان بەسەر گەلان ‌و وڵاتانی تردا، واتە لەكاتێكدا ناسیۆنالیزم وەكو بەرهەمی رۆژگاری مۆدێرن هەوڵی پەرتكردن دەدات‌ و دەیەوێت سنوور لە نێوان نەتەوەكاندا دروست بكات، ئەوا جیهانگیری لەسەر تێكشكاندنی ئەو سنوورانە كار دەكات، كە زۆرجار ئەو سنوورانە سنووری مەعنەوین‌ و رۆحی نەتەوە پێكدەهێنن ‌و یەكێتییەكەی دەپارێزن. لەم بارەیەوە (ئەرنست رینان) لەو باوەڕەدایە كە سێ‌ هۆكار پرەنسیپە مەعنەوییەكانی نەتەوەیەك پێكدەهێنن‌ ئەوانیش هەبوونی یادەوەری هاوبەش، مەیل ‌و ئارەزوو بۆ بەیەكەوەژیان، پیرۆزکردنی كەلەپورێك كە بەشێوەیەكی یەك پارچە و دابەشنەكراو وەریان گرتووە. بەم جۆرە دەبینین سەرجەمی ئەمانە كە کەلتورێك پێكدەهێنن كە سەرجەم ئەندامانی نەتەوەیەكی دیاریكراو بەڕێككەوتن لەناو خۆیاندا بەهۆی گفتوگۆوە یان بەهۆی وەرگرتنی ترادسیۆنی نەوەكانی پێشووتر رێککەوتون لەسەری. كە لە سەرجەمی ئەمانەشدا زمان رۆڵێكی بنەڕەتی دەگێڕێ‌، لەم بارەیەوە هێردەر دەڵێت‌، گومان نییە لەوەی كە زمان عەقڵ پێكدەهێنت ‌‌و كار دەكاتە سەر بیر كردنەوە و ئاڕاستەی دەكات بە ئاقارێكی دیاریكراودا. بەمجۆرە هەتاكو زمان یەكگرتوو بێت ‌و وەكو پێویست گۆڕانكاری لە خودی خۆیدا دروست بكات، ئەوا زیاتر دەتوانێت كار لەسەر بەهێزكردنی کەلتور بكات‌ و بەمجۆرەش هەستی نەتەوەیی بەهێز دەبێت، چونكە زمان سەرەكیترین هۆكاری پاراستن ‌و هێشتنەوەی کەلتوری میللەتانە. بۆ نموونە، بە درێژایی مێژوو و لە كاتە جیاجیاكاندا داگیركەران توانیویانە دەسەڵاتی سیاسیی كوردی‌ و بونیادی ئابووری‌ و كۆمەڵایەتییەكەی لاواز بكەن یان لەناوی بەرن، بەڵام بەهۆی ئەوەی كە زمانی كوردی پارێزگاریی لە بوونی خۆی كردووە و رەسەنایەتی خۆی لەدەست نەداوە، بەردەوام یەكێك بووە لە بنەما سەرەكییەكانی سەلماندنی كورد وەك نەتەوەیەكی خاوەن کەلتور و كەلەپوری تایبەت بەخۆی، بەڵام لە ئێستادا جۆرە کەلتورێک دروست بووە کە دەیەوێت ئەم زمانە یەکگرتووە بشکێنێت و بۆشایی بخاتە نێو کەلتوری کوردییەوە. پەروەردەش رۆڵێکی زۆر خراپی هەیە لەم پرۆسەیەدا، کە وایکردووە زمانی دایک کە کوردیی رەسەنە لە بەرامبەر زمانی بیگانەکاندا لاواز بێت، کە بە شێوازیکە منداڵەکانمان لە سەرەتاییەوە فێری زمانیتر دەبن و زمانی دایک لاواز دەبێت، بەم شێوازە هەستی نەتەوایەتی لە ناخییاندا لاواز دەکات. لایەنێکیتری خراپی سەر نەتەوە و کەلتورمان راگەیاندنە کە بەشێوەکی زۆر خراپ کار لەسەر بە کەلتورکردنی بێگانە دەکات لای گەنجان و تاکەکانی کۆمەڵگە، بەشێوەیەک کە هەستی بەرپرسیارێتیی نەتەوەیی لاواز بکات لای تاک بە تاکی  نەتەوەکەمان.
لە کۆتایدا پاراستنی کەلتوری هەر نەتەوەتەک بەندە بە بەهێزی ئەو نەتەوەیەوە بۆیە زۆر گرنگە کەوا لە رێگەی پەروەردە و هۆشیاریی نەتەوەیی و کەلتورییەوە کار بکرێت بۆ پاراستنی ئەو پاشخانە کەلتورییە جوانەی نەتەوەکەمان، بۆ بەهێزمانەوەی ئەم نەتەوەیە کە لە ژێر هەڕەشەی چەندین کەلتوری جیاوازی نەتەوەیتردایە.  

*ماستەر لە ئەنثرۆپۆلۆجیا