دۆرکهایم پێی وایە كه خۆكوشتن له هۆكارگه‌لێكى كۆمه‌ڵايه‌تيیه‌وه سه‌رهه‌ڵده‌دات، راسته لاى ئه‌و چه‌ند پاڵنه‌رێكى تاكه كه‌سى و تايبه‌تى هه‌ن، به‌ڵام ئه‌مانه ته‌نها(بيانوو)، يان چه‌ند(بۆنه)يه‌كن بۆ كرده‌ى خۆكوشتن و هه‌رگيز نابنه هۆكار
ئيبراهيم ئه‌لعه‌ريس
پرسيارێكى سه‌رسوڕهێنه‌ر هه‌يه خه‌ڵكى سه‌رقاڵكردووه، يان به‌لاى كه‌مه‌وه ئه‌وانه‌ى مژوڵكردووه كه به به‌رده‌وامى چاو به بارودۆخى خه‌ڵكدا ده‌خشێنن له‌جيهاندا، پرسياره‌كه‌ش ئه‌وه‌يه: له‌به‌رچى زۆربه‌ى ئه‌و سه‌رژمێريیانه‌ى كه‌ناوه ناوه بڵاوده‌كرێنه‌وه ئاماژه به‌وه‌ده‌كه‌ن، كه دانيشتوانى وڵاته ئه‌سكندەنافيیه‌كان به‌رزترين رێژه‌ى خۆكوشتنيان تێدایە له‌جيهاندا؟.
له‌سۆنگه‌ى هه‌وڵدان بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ى ئه‌م پرسياره، گريمانه‌كان هه‌مه جۆره‌ن، به‌ڵام به‌ده‌گمه‌ن رێكده‌كه‌وێت له رۆژگارى ئێستاماندا ناوى كتێبێك و نووسه‌ره‌كه‌ى بهێنرێت كه له زووه‌وه سه‌رقاڵى ئه‌و بابه‌ته بوو بێت، زياتر له‌زاناى كۆمه‌ڵناسى و نووسه‌رى ناودارى فه‌ره‌نسى ئيميل دۆركهايم و كتێبه‌كه‌ى كه ناونيشانێكى روون و پوختى هه‌يه و ناوى (خۆكوشتن)ه، ئه‌و كتێبه‌ى دوركهايم ساڵى 1897بڵاوكرايه‌وه، تاوه‌كو مشتومڕێكى فراوان به‌رپا بكات و له‌لايه‌ن به‌شێكى زۆر له‌زانايانى كۆمه‌ڵناسى ره‌تكرايه‌وه، ته‌نانه‌ت له‌لايه‌ن زۆربه‌ى خه‌ڵكيش، به‌تايبه‌تى له‌لايه‌ن ئه‌وانه‌ى كه ئه‌وكاته به‌هێزه‌وه ئاماده‌بوون پێشوازى له زانستێكى تازه بكه‌ن، كه ئه‌و ده‌مه به‌ديارییكراوى له‌قۆناغى پێكهاتن بوو، ئه‌ويش زانستى ده‌روونشيكارى بوو، ئه‌وه‌ى كه دۆركهايميش له‌كتێبه‌كه‌يدا بۆى چووبوو، پێده‌چوو تاڕاده‌يه‌كى زۆر له‌گه‌ڵ ئه‌و بۆچوونه‌دا دژ بێت كه زانستى نوێ له‌مه‌ڕ مه‌سه‌له‌ى خۆكوشتنه‌وه ده‌يڵێت.
مه‌سه‌له‌ى كۆمه‌ڵايه‌تى
سه‌باره‌ت به‌دۆركهايم مه‌سه‌له‌ى خۆكوشتن به‌شێوه‌يه‌كى گشتى هيچ په‌يوه‌نديیه‌كى به ره‌هه‌نده ده‌روونييه‌كانه‌وه نيیه، كه ره‌هه‌ندێكى تاكه كه‌سييه، چونكه خۆكوشتن بابه‌تێكى كۆمه‌ڵايه‌تییە.
هه‌روه‌ها په‌يوه‌سته به‌واقيعى گشتى گه‌لان و كۆمه‌ڵانى خه‌ڵك و ته‌نانه‌ت به نه‌ته‌وه‌كانيشه‌وه، ئه‌وه‌ش بنه‌مايه‌ك بوو بۆ كاركردنى دۆركهايم به‌پشتبه‌ستن به‌سه‌رژمێريیه رەسمی و نارەسمييه‌كان، پاشان ده‌رچوون به چه‌ند ئه‌نجامێك، له‌راستيشدا ئه‌وه‌ى هاوڕێكانى دۆركهايم ده‌ستيان پێوه‌گرتبوو، ته‌نها ئه‌و خاڵه بووەو لێيه‌وه سه‌رچاوه‌ى ده‌گرت، به‌وه‌ى كه ياساى سه‌رژمێریی وا پێشنه‌كه‌وتبوو پشتى پێببه‌سترێت و جێگاى متمانه‌پێكردن بێت.
له‌لايه‌كى تريشه‌وه هه‌روه‌ك ئاماژه‌يان پێكردبوو كێن ئه‌و كه‌سانه‌ى نووسينگه‌كانيان جێده‌هێڵن تاوه‌كو كارى مه‌يدانى بكه‌ن، كه‌واته ئه‌و له‌كوێ ده‌توانێت داتاى باوه‌ڕپێكراو ده‌سته‌به‌ر بكا و بگاته ئه‌نجامى دڵنياكه‌ره‌وه؟.
بێگومان ئه‌و دوو تێبينيیه له‌شوێنى خۆياندا بوون، به‌ڵام ئه‌وانه وره‌ى دۆركهايميان دانه‌به‌زاند، تەنانەت خوێندکارە‌كانى دواى خۆيشى سارد نەكرده‌وه، چونكه هه‌ر ئه‌وان بوون ئه‌ركى ته‌واوكردنى كارى مامۆستاكه‌يان گرته ئه‌ستۆ و گوتيان: ئه‌و رێبازه‌ى كه ئه‌و گرتبوويه‌به‌ر دروست بوو، كێشه‌كه‌ش ته‌نها له‌هه‌ندێك ورده‌كاريیدا بوو، بنه‌ماكه‌شى هه‌مان ئه‌و بنه‌مايه‌يه كه ده‌كرێت به‌بێ نكۆڵیلێكردن كارى تێدابكه‌ين، هه‌مووجـــارێكيــش ســـه‌رژمێریيـــه‌كان ته‌نانه‌ت له‌رۆژگارى ئێستاشماندا ئاماژه به‌و راستيیه ده‌كه‌ن، كه دۆركهايم تێبينى كردبوو، گه‌لانێك هه‌ن له‌گه‌لانى تر زياتر خۆده‌كوژن، هه‌رچەنده مه‌سه‌له‌ى خۆكوشتن كارێكى تاكه كه‌سيشه. به‌ڵكو سه‌رژمێریيه‌كان له‌وه زياترمان پێده‌ڵێن و ئاماژه به‌وه‌ده‌كه‌ن، كه كاسۆليكه‌كان له پرۆتستانته‌كان كه‌متر خۆده‌كوژن، هاوسه‌ره‌كان له‌سه‌ڵته‌كان كه‌متر، ژنان له‌پياوان كه‌متر، جووتياره‌كان له‌دانيشتوانى شاره‌كان كه‌متر په‌نا بۆ خۆكوشتن ده‌به‌ن، مه‌سه‌له‌كه‌ش سه‌باره‌ت به دۆركهايم و هاوڕأيه‌كانى روونه، ئه‌گه‌ر سه‌رژمێريیه‌كان له‌هه‌موو كات و شوێنێكدا، هه‌مان شتمان پێ بڵێن، ئايا ئه‌مه نامان گه‌يه‌نێته ئه‌و راستیيه‌ى كه به‌ڵێ خۆكوشتن مه‌سه‌له‌يه‌كى كۆمەڵايه‌تیيه و هه‌رگيز بابه‌تێكى تاكه كه‌سى نيیه؟.
بێگومان ئه‌مه ئه‌و پرسياره بنچينه‌ييه‌يه كه دۆركهايم ئه‌و كتێبه به ناوبانگه‌ى له‌سه‌ر نووسيوه، هه‌وڵده‌دا وه‌ڵامى بداته‌وه‌و به‌درێژى و پانى كتێبه‌كه‌ش هه‌وڵ بۆ ئه‌مه‌ده‌دات، ئه‌وه‌نده‌ى له‌توانايدابێت شيكاریى و جه‌ختكردنه‌وه ده‌خاته‌ڕوو، به‌ڵام هه‌ميشه له سۆنگه‌ى متمانه به خۆبوونه‌وه ده‌دوێت، ته‌نانه‌ت له‌و چاره‌سه‌ريانه‌ى ده‌شيانخاته‌ڕوو زۆر بڕواى به‌خۆيه‌تى كه ئه‌گه‌ر له‌به‌رچاوبگيرێن رێژه‌ى خۆكوشتن كه‌م ده‌كه‌نه‌وه، هه‌روه‌ها چاره‌سه‌ريیه‌كان سيمايه‌كى سۆسيۆلۆجيان هه‌يه، به‌ڵكو به‌شێكى زۆرى ده‌چێته ژێربارى سۆسيۆلۆجياى كاركردن و دابه‌شكردنى كاره‌كان و هتد.
رۆڵى كۆمه‌ڵگا
دۆركهايم له‌كتێبه‌كه‌يدا به‌ڕوونى ده‌ستنيشانى ده‌كات كه‌وا(رێژه‌ى خۆكوشتن له‌هه‌ر كۆمه‌ڵگايه‌كدا، ته‌ريبه له‌گه‌ڵ راده‌ى رێكخستنى تاكه‌كان له‌كۆمه‌ڵگاى ئايينى، كۆمه‌ڵگاى خێزانى و ماڵه‌وه‌دا، له‌كۆمه‌ڵگاى سياسیی يان كۆمه‌ڵگاى نه‌ته‌وه به‌شێوه‌يه‌كى گشتى). بۆ شيكردنه‌وه‌ى ئه‌و دڵنياييه‌ى، نووسه‌ر تێبينى ئه‌وه‌یكردووه كه تاك هه‌ميشه ملكه‌چى هه‌ژموونى واقيعێكى ئه‌خلاقى سه‌رووى خۆيه‌تى، كه واقيعى كۆمه‌ڵگايه. نووسه‌ر درێژه به‌شرۆڤه‌كانى ده‌دا و ده‌ڵێت: (ئێمه كاتێك ده‌بينين هه‌رگه‌لێك رێژه‌يه‌كى خۆكوشتنى تايبه‌ت به‌خۆى هه‌يه، ئه‌و رێژه‌يه‌ش نه‌گۆڕه‌و ته‌نانه‌ت له‌رێژه‌ى مردنى ساڵانه‌ى كۆمه‌ڵگاكه‌ش جێگيرتره، ئه‌و رێژه‌يه‌ش ده‌كه‌وێته ژێربارى چه‌ندين ياساى دياریكراوه‌وه‌و ده‌كرێت هه‌ندێكيان به‌شێوه‌ى ژماره ياخود سه‌رژمێریى گوزارشتى لێبكرێت، به‌مه‌ش بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌و ده‌وڵه‌تانه و دامه‌زراوه‌كۆمه‌ڵايه‌تيیه‌كانيان هێزگه‌لێكى راسته‌قينه و كاران، هه‌ر له‌ڕێگاى ئه‌مانيشه‌وه شێواز و ئاراسته‌ى ژيانى تاكه‌كان ديارى ده‌كرێت)، ئه‌مه‌ش به‌خێرايى واده‌رده‌خات كه مه‌سه‌له‌كان هه‌رگيز په‌يوه‌ست نين به‌تاكه‌وه، هه‌روه‌ها په‌يوه‌نديیان به هه‌قيقه‌ته دياریكراوه‌كان و به‌رگرییكردنه‌وه نیيه، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ى كه زانستى ده‌روونى و زانستى سروشتى چاره‌سه‌رى ده‌كات.
ئاساييه بۆ دۆركهايم كاتێك ئه‌مه دووپاتده‌كاته‌وه و له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌م ده‌رهاويشتانه‌وه هه‌نگاو ده‌نێت. ئەو پێی وایە كه خۆكوشتن له هۆكارگه‌لێكى كۆمه‌ڵايه‌تيیه‌وه سه‌رهه‌ڵده‌دات، راسته لاى ئه‌و چه‌ند پاڵنه‌رێكى تاكه كه‌سى و تايبه‌تى هه‌ن، به‌ڵام ئه‌مانه ته‌نها(بيانوو)، يان چه‌ند(بۆنه‌يه‌كن) بۆ كرده‌ى خۆكوشتن و هه‌رگيز نابنه هۆكار. ئه‌وانه‌ى كه باوه‌ڕيشيان به تيۆره‌كه‌ى دۆركهايم نيیه ده‌پرسن: ئايا ده‌شێت بگه‌ينه ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ى كه‌وا ئه‌وانه‌ى خۆيانده‌كوژن له‌لايه‌ن هێزگه‌لێكه‌وه راپێچى مه‌رگ ده‌كرێن كه له سروشته‌كه‌يان حاڵى نين و نازانن چين و ئه‌و پاڵنه‌رانه‌ى كه ده‌يكه‌نه پاسا و بيانوو بۆ كرده‌وه‌كه‌يان، هيچ په‌يوه‌نديیه‌كيان به بڕياره‌كه‌ى ئه‌وانه‌وه نيیه؟
ئه‌و پرسياره رێگريه‌ش، ئه‌مڕۆ و له‌سه‌رده‌مى دۆركهايم و به‌رهه‌ڵستى كارانيشى واده‌رده‌كه‌وێت له‌جێى خۆيدا بێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌گه‌ر دۆركهايم گه‌يشتبێته ئه‌و ئاسته له‌ده‌ره‌نجام و شيكارى به‌هۆى ئه‌وه‌وه بووه كه‌پێى وابووه كه‌لێنێكى فراوان له‌نێوان هێزه كۆمه‌ڵايه‌تيیه گه‌وره و كاريگه‌ره‌كان و نێوان پاسا و بۆنه‌كاندا هه‌بووه، ئه‌مه‌ش وایلێكردووه مه‌سه‌له‌كان به‌مه كورت بكاته‌وه‌و رأى بگه‌يه‌نێت، كه فاكته‌ره كۆمەڵايه‌تیيه‌كان ته‌نها به‌تاكه هۆكاری خۆكوشتن له قه‌ڵه‌م بدا، ئه‌مه‌ش وایكردووه ناحه‌زانى تيۆره‌كه‌ى زياتر بن، له‌سه‌رخۆترين ده‌سته‌شيان ئه‌وانه بوون كه پێيان وابوو ده‌ره‌نجامى تيۆريه‌كه په‌له‌كردنى پێوه‌دياره‌و هيچى تر، ئاماژه‌يان به‌وه كردبوو كه‌وا كێشه‌ى دۆركهايم ئه‌وه‌بوو ئه‌و په‌ندى له‌داتا كۆنه‌كان وه‌رده‌گرت و توێژينه‌وه تازه‌كانى ئه‌و كاته‌ى پشتگوێخستووه، وه‌كو هه‌بوونى به‌ڵگه له‌سه‌ر بوونى نه‌خۆشيیه‌ك به‌ناوى سيكلۆيتيميا كه بريتييه، له هه‌ڵبه‌ز و دابه‌زى مرۆڤ له نێوان هه‌ڵچوونى گڕوتين و جۆش و خرۆش و نێوان خه‌مۆكيیه‌كى زۆردا. پزيشكه‌كانيش پێيانوابوو ئه‌م نه‌خۆشيه يان ئه‌و حاڵه‌ته نا‌ساخيه، هۆكارێكى بنه‌ڕه‌تى بووه له هۆكارگه‌لى خۆكوشتن و به‌ڕاى نه‌يارانى دۆركهايم ئه‌و زانايه(هيچى له‌باره‌ى ئه‌م نه‌خۆشيیه‌وه نه‌زانيووه)، هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌ش تاڕاده‌يه‌كى به‌رگه نه‌گيرا و نوقمى نێو(ره‌هه‌نده كۆمه‌ڵايه‌تيیه‌كانى) حاڵه‌ته‌كه بووه.
ته‌واوكردنى كاره‌كه
له ده‌يه‌كانى دواى چاپكردنى كتێبه‌كه و پاشان مردنى خاوه‌نه‌كه‌ى، خوێندکارەکانی له‌هه‌وڵى ته‌واوكردنى كاره‌كه و خستنه‌سه‌رى چه‌ند ره‌هه‌ند و توخمێكى تازه بوون بۆ مه‌سه‌له‌كه، به‌ڵام به‌بێ ده‌ستبه‌رداربوون له بنه‌ما سه‌ره‌كيیه‌كه‌ى -كه هه‌روه‌ك ئاماژه‌مان پێكرد - فاكته‌رى كۆمەڵايه‌تیى رۆڵێكى بنه‌ڕه‌تى ده‌گێڕێت له(زۆربه‌ى)حاڵه‌ته‌كانى خۆكوشتن دا، ئه‌گه‌ر نا به‌ڕاى ئه‌وان، ده‌كرا گشت سه‌رژمێريیه‌كان وه‌لا بنرێن. جێگاى ئاماژه‌پێكردنه كه‌وا پێشكه‌وتنى هونه‌رى سه‌رژمێریی و گه‌يشتنى به‌ئه‌نجامى هاوشێوه به‌به‌رده‌وامى، ئاوێكى زۆرى كرده سه‌ر ئاشى ته‌واوكه‌رانى كاره‌كه‌ى دۆركهايم، زياتر له‌وه‌ى بيكاته ئاشى ركەبه‌رانى بيرۆكه‌كانى. له‌حاڵه‌تێكى له‌مجۆره‌شدا هه‌ميشه دۆركهايم له پێشه‌نگى ئه‌و زانا كۆمه‌ڵايه‌تيیانه ده‌مێنێته‌وه، كه هه‌وڵيانداوه ديارده‌ى خۆكوشتن شه‌نوكه‌و بكه‌ن و لێی بكۆڵنه‌وه و زانستێكى ته‌واوى له‌باره‌وه دروست بكه‌ن، به‌ڵكو دۆركهايم چه‌ندين چاره‌سه‌رى پێشنيازكرد كه بێگومان رێگا له خۆكوشتن خۆى ناگرێت، به‌ڵكو رێژه‌كانى سووكتر ده‌كات، ئه‌مانه‌ش هه‌ميشه چاره‌سه‌رى كۆمه‌ڵايه‌تيین و له‌سه‌ر جۆرێك له‌مه‌ركه‌زيیه‌ت و دووباره دابه‌شكردنه‌وه‌ى كار و دووباره رێكخستنه‌وه‌ى جوگرافیاى كاركردن وه‌ستاون، ئه‌مه‌ش به‌قوڵی له‌كتێبه سه‌ره‌كيیه‌كه‌ى تریدا، بڵاوكردۆته‌وه كه‌پێش له‌كتێبى خۆكوشتن به دوو ساڵ بڵاویكردبووه‌وه. به‌ناوى(بنه‌ماكانى په‌يڕه‌وى كۆمه‌ڵايه‌تى له ساڵى 1895)دا.
ئيميل دۆركهايم 1858-1917 فه‌ره‌نسيیه‌كى په‌روه‌رده و ئاڕاسته ئه‌وروپييه له هزر و زانسته‌كه‌يدا، واسه‌يرده‌كرێت كه له پێشه‌نگى ئه‌و فەیلەسوفانەوە بێت كه هه‌وڵيانداوه زانستى كۆمه‌ڵناسى بۆ زانستێكى پراكتيكى بگۆڕن، ئه‌ويش له‌ڕێگاى لێكۆڵينه‌وه گشتيیه‌كانه‌وه، به‌ڵام زياتر و وردتر له‌ڕێگاى لێكۆڵينه‌وه قوڵه‌كانى له(تاوان) وه‌كو زانستێك، هه‌روه‌ها له(دابه‌شكردنى كارى كۆمه‌ڵايه‌تى 1893) و (ئاريشه‌ى سه‌ره‌كى ژيانى ئايینى 1912) و له ساڵى 1898گۆڤارێكى(وه‌رزى كۆمه‌ڵايه‌تى) ده‌ركرد كه له‌بوارى كاره‌كه‌ى خۆيدا پێشه‌نگ بووه.
و:تاهير عوسمان
سه‌رچاوه:
INDEPENDENTNى عه‌ره‌بى
