رۆڵی تەسەوف لە ژیاندۆستیدا

پ.ی.د. ژینۆ عەبدوڵـڵا

وشەی «تەسەوف» لە راستیدا وشەیەكە لە سەدەی یەكەمی ئیسلامدا نەبووە، لە سەدەی دووەمی كۆچیدا زیاتر وشەكە هاتووەتە ناو بواری فەرهەنگ و زانستە ئیسلامییەکانەوە. هەندێك توێژەر وشەكە دەگەڕێننەوە بۆ وشەی «صەفا»، واتە پاك و خاوێنی. هەندێكی تر وشەكە دەگێڕنەوە بۆ چەند هاوەڵێكی هەژاری سەردەمی پێغەمبەر، کە لەسەر لە سەكۆیەكی مزگەوتەكەدا دەژیان. هەندێكی تر دەیگێڕنەوە بۆ وشەی «صوف»، واتە ئەوانەی پۆشاكی زبری خوری، کە نیشانەی هەژاری بووە پۆشییوە.
لە قورئانی پیرۆزدا وشەی «تەزكیە»ی بەكارهاتوە ﴿ هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ ﴾ الجمعە. لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت: ﴿ قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾ سورە الشمس. ئەم ئایەتانە باس لە «تەزكیە»، واتە پاكژكردنی دڵ و دەروون دەكەن. لە قورئاندا ئەم زاراوانە هەن، كە دواتر وشەی «تەسەوف» بۆ ناوەڕۆكی ئەوانە بەكارهات، هەندێك پێیان وایە تەسەوف بۆ ئەم ئایەتانە دەگەڕێتەوە. لە فەرموودەیەکدا باس لە پلەیەك كراوە كە لە سەرووی پلەی «ئیمان» و «ئیسلام»ەوەیە، ئەویش پلەی «ئیحسان»ە. پێغەمبەر لە پێناسەی «ئیحسان»دا دەفەرموێت: (الْإِحْسَانُ أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يرَاكَ). لە راستیدا ئەم زاراوانە، لە قورئان و سوننەتدا هاتوون. زۆربەی ئەوانەش كە دەڵێن تەسەوف لە ئیسلامدا نییە و بیدعەیە، هۆكاری قسەكەیان دوو بابەتە:
- وشەكە لە قورئان و سوننەتدا نەهاتووە و لە سەرەتای ئیسلامدا نەبووە.
- هەندێ‌ هەڵسوكەوتی دوور لە «شەرع»ی ئیسلام تێكەڵ بە رەفتاری هەندێ‌ لە ئەهلی تەسەوف بووە.
تەسەوف و ئیسلام 
هەر لە قۆناغە سەرەتاكانی ئایینی ئیسلامەوە، تا قۆناغەكانی دواتر كۆمەڵێك خەڵك هەبوون تەزكییەی دڵ و دەروونیان كردووە، ئەم ئایینەیان بە پاكی راگرتووە، بە تایبەتی لە سەردەمی جەنگی خاچپەرست و تەتارەكان، كە هاتبوونە ناو جیهانی ئیسلامییەوە، زۆربەی ئەو بیرمەند و كەسایەتییانەی كە توانیویانە لەڕووی فیكری و پەروەردەییەوە بەرەنگاری دوژمنان ببنەوە و نەوەیەك پێ‌ بگەیەنن بۆ رووبەڕوبوونەوەی داگیركەران، لە گەورە مەردانی ئەهلی تەسەوف بوون، وەكو ئیمامی غەزالی و شێخ عەبدولقادری گەیلانی، تەنانەت گەر بگەڕێینەوە بۆ سەدەكانی پێشتریش وەك سەردەمی تابیعین و دوای ئەوانیش جێدەستی گەورە كەسانێكی وەك حەسەنی بەسری و دواتر حاریسی موحاسیبی و هاوشێوەكانیان دەبینین لە راستكردنەوەی ئەو رواڵەتانەی كۆمەڵگا كە لەگەڵ ئایینی ئیسلامدا نەدەگونجان.
سەعیدی نوورسی
پەروەردەبوون بەو «تەزكیە»یەی كە ناونرا تەسەوف، وەك ناوەڕۆكەكەی، نەك توێكڵ و رووكارەكەی، كەم بۆتەوە. بە تایبەت دوای «نەمان» یاخود «كەمبوونەوە»ی ئەو مورشیدە راستەقینانەی كە بە رێبازی شەرعی ئیسلام، بە هەردوو باڵی قورئان و سوننەت، بە رێبازێكی زانستییانە خەڵكیان بەو تەزكیەیە پێدەگەیاند. یەكێك لە هۆكارەكانی كەمبوونەوەی «ناوەڕۆك»ی تەسەوف، خودی زاراوەكانی ئەو رێبازەیە، چونكە خەڵكانێك هەن لەو زاراوانە دەسڵەمێنەوە و دەڵێن زاراوەكانی عیرفان و تەسەوف لە سەرەتای ئیسلامدا نەبووە، دیارە ئەوەش خۆسەرقاڵكردنە بە زارەوە و گوێ‌ نەدانە بە ناوەڕۆك.
زانایەكی وەكو مامۆستا سەعیدی نوورسی، جەخت دەكاتەوە لەسەر «ئیمان» بۆ ئەم رۆژگارە، نەك لەسەر «تەسەوف». هەر بۆیە لە گەلێ‌ شوێنی كتێبەكانیدا دەڵێت: (ئەم سەردەمە سەردەمی رزگاركردنی ئیمانە، نەك سەردەمی تەسەوف). پاشان دەڵێت: (مرۆڤ بە بێ‌ نان (قووتی مایەی بژێو) ناتوانێت بژی، بەڵام بە بێ‌ میوە دەتوانێت بژی).
لێرەدا «ئیمان» دەشوبهێنێت بە نان و «تەسەوف»یش بە میوە، پێی وابووە مرۆڤ بە بێ‌ ئیمان ناچێتە بەهەشتەوە، بەڵام دەكرێ‌ بە بێ‌  تەسەوف بچێتە بەهەشتەوە.
مەولانا خالیدی نەقشبەندیی
مامۆستا «فارووق رەسووڵ یەحیا» وەرگێڕی سەرجەمی پەیامەكانی سەعید نوورسی و شارەزا لە بواری تەسەوف لە دیدارێكدا بۆی باسكردم ، ئێمە زیاتر بە روخسار و دیوی رواڵەتی ئیسلامەوە سەرقاڵین هەتا گەوهەر و ناوەڕۆكەكەی. خۆ ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ناوەڕۆكی راستەقینەی تەسەوفیش، كە «تەزكیە»یە و خواستێكی ئایینە، نەك رواڵەتەكەی، ئەوا هەمیشە و لە هەموو كات و سەردەمەكاندا پێویستیمان پێی هەیە.
بایەخدانی خۆرئاواش بە تەسەوف و كەسایەتییەكانی لە مێژووی ئیسلامدا، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە لەسەر چەند پردێك و لە رێی بەرهەمەكانی چەندین كەسایەتیی وەكو جەلالەدینی رۆمی و ئیمامی غەزالی و مەولانا خالیدی نەقشبەندیی ئەو بایەخدانە گەیشتووە بە شوێنە دوورەكانی جیهان. بێگومان هەریەك لەمانە ئەدەب و بەرهەمەكانیان كاریگەریی هەبووە لەسەر مرۆڤەكان بە بێ‌ رەچاوكردنی جیاوازیی نەتەوەیی و ئایینی، بە تایبەت كەسایەتییەكی وەك جەلالەدینی رۆمی لەگەڵ هەموو مرۆڤەكاندا دەدوێت، ئیتر خاوەنی هەر ئایین و رێچكەیەك بێت. ئەو گەورە كەسایەتییانەی تەسەوف كاریان لەسەر خاڵی هاوبەش دەكرد لە نێوان مرۆڤەكاندا. 
تەریقەتی قادری و نەقشبەندی
تەریقەتی قادری و نەقشبەندی كاتێك لە كوردستاندا بڵاوبوونەوە، بوونە مایەی خێر بۆ خەڵكەكەی، وەك لای شارەزایان ئاشكرایە، تەریقەتی نەقشی هاوكات لەگەڵ بڵاوبوونەوەیدا، بوو بە هۆی كردنەوەی چەندین خوێندنگە و پێگەیاندنی دەیان زانا و كەسایەتیی گەورە.
شێخ سەعیدی پیران
شۆڕشەكانی كورد، شێخ مەحمودی مەلیك لە بنەماڵەی كاك ئەحمەدی شێخە، یان شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری كە سەر بە تەریقەتی نەقشبەندییە، یان شێخ سەعیدی پیران، ئەمانە و هاوشێوەكانیان بەرامبەر بە ستەمكاران و داگیركەران راپەڕیون، واجبی شەرعی و نەتەوەیی خۆیان بەجێهێناوە لە سەركردایەتی كردنی شۆڕشەكانی میللەت و بەگژاچوونەوەی ستەم و ناحەقی لەسەر گەل و نەتەوەكەمان.
كاك ئەحمەدی شێخ
لە مەجلیسی كاك ئەحمەدی شێخدا هەروەك پیاوە گەورەكانی موسڵمانان دادەنیشتن، پیاوانی گەورەی جوولەكە و مەسیحییەكانی شاریش ئامادەی كۆڕ و دانیشتنەكانی ئەو زاتە دەبوون. كاك ئەحمەد كەسێكی كراوە بووە بە ڕووی هەموویاندا، نموونەی موسڵمانێكی راستەقینە بووە. لە مێژووی نوێشماندا خوا لێخۆشبوو شێخ عوسمانی سیراجەدینی دووهەم، نموونەیەكی بەرجەستەی ئەو پەیوەندییە دڵسۆزانەیە بووە لەگەڵ مرۆڤەكاندا بە هەموو جیاوازییەكانیانەوە، هەر لەبەر ئەوەش بووە كە بەهۆیەوە چەندین كەسی لاڕێ‌ گەڕاونەتەوە و رێی راستیان  گرتووەتەبەر. مامۆستا سەعیدی نوورسی پتر لە سی ساڵی تەمەنی، بە ناهەق، دووچاری بەندی و دوورخرانەوە و دادگاییكردنی نایاسایی بووەوە، دواتر كە بارودۆخ گۆڕا و دەیتوانی تۆڵەی خۆی لەوانە بستێنێتەوە كە ناهەقییان بەرامبەر نواندبوو، کەچی گەردنی هەموویانی ئازاد كرد و لێیان خۆش بوو. 

ئێمە زیاتر بە روخسار و دیوی رواڵەتی ئیسلامەوە سەرقاڵین هەتا گەوهەر و ناوەڕۆكەكەی

ئەو بۆشاییانە، تەسەوف پڕیان دەكاتەوە
ناوەڕۆكی تەسەوف «تەزكیە»یە، مافی خۆی پێ‌ بدرێت، گەلێ‌ خزمەت پێشكەش بە تاك و كۆمەڵ دەكات. یەكێك لەوانە پاكژكردنی دەروونەكانە لە دەردەكانی خۆپەسەندی، لەخۆ رازیبوون، حەسوودیبردن بە خەڵك، دوژمنایەتیكردنیان، بە كەم سەیركردنیان، فێڵ لێكردنیان. خۆ ئەگەر ئەم پاكژكارییە لە من و تۆ و تاكەكانی كۆمەڵگادا هەبوو، ئەوا بێگومان ئەو كەسانەی كۆمەڵگا لە هەر كار و پیشەیەك، لە هەر پلە و پایەیەكدا بن، كەسانی رەوشت پاك، راستگۆ، دەست پاك، بێ فێڵ دەبن. ئەگەر كەسەكە سیاسەتمەدار بێت راست دەكات لەگەڵ میللەتەكەی خۆیدا، ئەگەر كاسبكار بێت گزی و تەرازووبازی ناكات، ئەگەر رۆشنبیر و زانا بێت فەرهەنگ و زانستەكەی دەخاتە خزمەتی كۆمەڵ، هەرگیز میللەتەكەی خۆی ناخەڵەتێنێت.
فەرهەنگیی ئیسلام
لەو كاتەوە كە تەسەوف وەكو زاراوە و ناو بۆ قوتابخانەیەك، نەك وەكو تەزكیە و ئیحسان كە هەر لە سەرەتای ئایینی ئیسلامەوە هەبووە، لە سەدەی دووەمی كۆچیدا سەری هەڵدا هەتا دەگاتە سەدەی سێهەمیش، هیچ چەمك و زاراوەیەكی وەكو ئەوانەی تێدا نەبووە، لەگەڵ ئیسلامدا یەك نەگرێتەوە، بەڵام بە داخەوە لە ناوەڕاستی سەدەی سێهەمەوە و دواتریش، هەندێ‌ لایەنی فەرهەنگی و فەلسەفیی یۆنانی و شوێنانی تر، كەم تا زۆرێك تێكەڵكرا بە هەندێ‌ لایەنی فەرهەنگیی ئیسلام. تەسەوفیش لەو دیاردەیە بەدەر نەبوو، ئەوەبوو هەندێ‌ شتی لە دەرەوە وەرگرت كە لەگەڵ ئایینی ئیسلامدا ناگونجێت.
هەندێ‌ لێكۆڵەری ئەو بوارە، ئەو جۆرە وشانە بەوە لێك دەدەنەوە كە تەعبیركردنە لە چێژێكی تایبەتی كە رێبوارانی ئەو رێیە لە دەمی سەیر و سلووكدا بە دڵ دەیچێژن، نەك ئەوەی شتی نەزەری بن هەتا مشت و مڕ هەڵبگرن، بە وێنەی ئەوەی كە تۆ باسی تامی خواردنێكی خۆش بۆ كەسێك بكەیت كە هێشتا ئەو جۆرە خواردنەی نەخواردبێت، هەرگیز تەسەوری تام و چێژەكەی ناكات وەك كەسێك خواردبێتی، ئاشكرایە ئەو كەسە هەتا كەوچكێكی لێ‌ نەخوات هەموو تەسەورێكی لەبارەیەوە هەڵە دەردەچێت. ئێمەش مادەم خۆمان ئەو سەیر و سلووكەمان نەبووبێت و چێژی لەو جۆرەمان بە خۆمانەوە نەدیبێت، هەر لێكدانەوەیەكی نەزەرییان بۆ بكەین دەكەوینە هەڵەوە.
ئیبن عەرەبی
ئیبن عەرەبی كتێبی «وەصایا»ی هەیە و كتێبی «فتووحات»یش. وەصایاكەی زۆربەی خەڵك دەتوانێت بیخوێنێتەوە و سوودی لێ‌ وەربگرێت، بەڵام فتووحاتەكەی وا نییە، 
بەڵكو تایبەتە بۆ كەسانی هاوحاڵەتی خۆی، زیانی هەیە بۆ خەڵكانی تر، بەڵام جەلالەدینی رۆمی هەموو كەسێك دەتوانێت مەسنەوییەكەی بخوێنێتەوە و سوودی لێ‌ وەربگرێت، هەر بۆیە تەرجەمە كراوە بۆ گەلێ‌ زمانی دنیا.

واتای مەجازیی
ئەو كەسایەتییانەی ئەهلی تەسەوفیش لە لایەنی خۆیانەوە ئەو شتانەی كە لە حاڵی نائاساییدا هەستی پێدەكەن، هەرگیز گوزارشتی لێ‌ نەكەن، بۆ ئەوەی ناچار نەبن لە واتای مەجازیی ئەو وشانەدا دەریان ببڕن كە خەڵك بە واتای تر بەكاریان دەهێنن. كەچی ئەوان لە دەستیان ترازاوە و كردوویانە بە كتێب و بڵاویان كردووتەوە.
بۆ لێكدانەوەی ئەو چەشنە وشانە تا ئێستا هەندێ‌ فەرهەنگ دانراوە، وەك (معجم مصطلحات الصوفیة)، جگە لە زاراوەكانی «تەسەوف» لە فەرهەنگی (التعریفات)ی جورجانی.
لە هیندستان تەسەوف گەشەی كردووە
لە هیندستان تەسەوف زیاتر گەشەی كردووە. چونكە لەوێ‌ تەریقەتەكانی قادری، چەشتی، نەقشبەندی، سوهرەوەردی، زیاتر بڵاو بوونەوە، پێدەچێ‌ ژینگەی ئەوان لەبارتر بووبێت بۆ گەشەكردنی تەسەوف لەوێ‌. لایەنێكی تەسەوف لەوەدایە كە زۆرێك لە گەورەمەردانی ئەو رێگایە هەرچەندەش دەوڵەمەند بن هێشتا هەر رێبازی زوهد و هەژاری بۆ خۆیان هەڵدەبژێرن. ئەوەتا دەبینین گەورە مورشیدانی تەریقەتی نەقشبەندی هەرچییەكیان هەبووبێت بۆ هەژاران و قوتابخانەكان و قوتابیان و خزمەتی میوان لە خانەقاكانیاندا خەرجیان كردووە. ئەمەش پێموایە هۆكارێكی ترە بۆ بڵاوبوونەوەی ئەم تەریقەتە لە هیندستان كە زۆرینەی خەڵكەكەی لە دێرزەمانەوە كەسانێكی هەژارن.
 بەشێكی زۆری ئەدەبیاتی تەسەوف بە زمانی فارسی تۆمار كراوە كە بۆ ماوەیەكی درێژخایەن زمانی نووسین و ئەدەبیات بووە لەناو گەلانی ناوچەكەدا، ئەمەش هۆكارێكی ترە بۆ بڵاوبوونەوەی ئەدەبیاتی تەسەوف لەناو گەلانی هیند و ئەفغان و پاكستان و تاجیكستان و توركستان و كوردستان و توركیا.

سەرچاوە
-  دیدارێكم لەگەڵ مامۆستا «فارووق رەسووڵ یەحیا» وەرگێڕی سەرجەمی پەیامەكانی سەعید نوورسی و شارەزا لە بواری تەسەوف.
-التصوف الإسلامی، تور اندریه، ت - د. عدنان عباس علي، الناشر: منشورات الجمل، 2003.