هاوپەیمانێتیی پارە و دەسەڵات لە دژی مرۆڤایەتی

ئا: تارا شێخ عوسمان 

سەركردە سیاسییەكانی وڵاتە دەوڵەمەندەكان بە بڵاوكردنەوەی بەڵێنی درۆ سەبارەت بە رزگاربوون لە پەتای كۆڤید-19 و چارەسەركردنی نایەكسانی و هێنانەكایەی دادپەروەریی، لەگەڵ خاوەن كۆمپانیا زەبەلاحەكان  تیوەگلاون بۆ قۆرغكردنی هەژموون و قازانج.
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كەمتەرخەمە بەرامبەر زیادبوونی ململانێكان و ئەمەش زیانی گەورەی بە چینە پەراوێزخراوەكانی جیهان گەیاندووە، بە تایبەت لە ئەفریقا و ئاسیا و ئەمریكای لاتین، هەروەها بە پێی یاسا نێودەوڵەتییەكان تاوانباران و پێشێلكارانی مافەكانی مرۆڤ لە زۆربەی وڵاتان لە سزا دەربازیان دەبێت. هەرچەندە جیهان زۆر پێویستی بە دەنگی سەربەخۆیە، دەنگی ئازاد لە پاشەكشەدایە و بێدەنگكردنی دەنگە نەیارەكانیش لە زیادبووندایە.
ئەمانە بەرجەستەترین ناونیشانەكانی راپۆرتی 2021 بۆ 2022ی رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتییە لە بارەی دۆخی مافی مرۆڤ و چەند پرسێكی تر لە جیهاندا.

شیکردنەوە بۆ بارودۆخی 154 وڵات كراوە
لەو راپۆرتە (171) لاپەڕەیەدا، شیكردنەوە بۆ بارودۆخی 154 وڵاتی جیهان كراوە و ئەوە خراوەتەڕوو كە لێپرسراوانی وڵاتە دەوڵەمەندەكان  بە چەند دروشمێكی بێكردار خەڵكیان فریوداوە و بەڵینیان پێداون بۆ هەستانەوە لە پەتای كۆرۆنا بە شێوەیەكی دادپەروەرانە یارمەتی هەمووان بدەن، لە كاتێكدا ئەوانە هەوڵی بەدەستهێنانی قازانج و زیاتركردنی هەژموونی خۆیان داوە ، ئەمەش بە گوێرەی ئامادەكەرانی راپۆرتەكە گەورەترین  پڕۆسەی هەڵخەڵەتاندنە لەم  چەرخەدا.
راپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەدات كە هاوپەیمانێتی دەسەڵات و پارە كە خۆی لە دەسەڵاتدارانی چەند وڵاتێك و كۆمپانیا زەبەلاحەكاندا دەبینێتەوە، بووەتە هۆی قووڵكردنەوەی نایەكسانی لە جیهاندا، هۆكارەكەشی چاوچنۆكی كۆمپانیاكان و خۆپەرستی نەتەوەپەرستیی و گوێنەدانە بە ژێرخانی تەندروستی و كەرتی گشتیی لە لایەن هەندێك لە حكومەتەكانی جیهانەوە.
 
دۆخی شپرزەی مافی مرۆڤ
راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەداوە سەركوتكردنی ئازادی رادەربڕین بەشێوەیەكی بەرچاو زیادی كردووە، بە شێوەیەك (43%)ی ئەو وڵاتانەی كە راپۆرتەكە كاری لەسەر كردووە  بە یاسا ئازادی رادەربرینی ئاشتیانەیان سەركوتكردووە و(55%)ی ئەو وڵاتانەش هێزی ناپێویست لە دژی خۆپیشاندەران بەكارهێنراوە و (54%)یشیان بە شێوەیەكی دڕندانە چالاكانی مافەكانی مرۆڤ دەستگیركراون.
لایەنێكی تر كە لە راپۆرتەكەدا زۆرگرنگیی پێدراوە شكستی بواری ڤاكسینەكانە و ئەمەشی گەڕاندەوە بۆ چاوچنۆكی كۆمپانیا گەورەكان و هەژموونی بەرژەوەندی نەتەوەیی، چونكە لەكاتێكدا خێرایی  دابەشكردنی ڤاكسینی دژە ڤایرۆسی كۆرۆنا  وەك دارێكی زانستی ئەفسوناوی بوو و هیوای كۆتاییهاتنی پەتاكەی دەبەخشیی و  بڕیار بوو بڕێكی زۆر بەرهەم بهێنرێت كە بەشی هەموو دانیشتوانی جیهان بكات، كەچی لە وڵاتە هەژار و داهات نزمەكان تەنها (4%)ی دانیشتوانەكەیان ڤاكسینیان پێدراوە.
بۆ نموونە لە ئەفریقیا تا كۆتایی ساڵی 202+++_1 تەنها (8 %)ی دانیشتوانەكەی ڤاكسینی تەواویان وەرگرت، بەمەش بووە ئەو كیشوەرەی ژمارەیەكی كەمی دانیشتوانەكەی ڤاكسینیان وەرگرتووە. ئەوەی ئەم دۆخەشی دروستكردووە ئەوەیە، وڵاتە دەوڵەمەندەكان بڕێكی زۆرتر لە پێویستی خۆیان گلداوەتەوە و كۆمپانیا گەورەكانیش چاوپۆشییان كردووە بە مەبەستی قازانجی زیاتر لەسەر حسابی تەندروستی مرۆڤەكان.
راپۆرتەكە زانیاری وردی لە خۆگرتووە لەبارەی مافی ژیان و فێركردن و  مافی بەدەستهێنانی خۆراك و چاودێریی تەندروستی و توندوتیژی دژی ژنان و كچان، مافی كۆچەر و پەنابەرە ناوخۆیی و مافەكانی منداڵان و هاوڕەگەزخوازان و پاراستنی ژینگە و ئازادیی گردبووونەوە و رادەربڕین و سزای لەسێدارەدان. 

دەربازبوون لە سزا  
سەبارەت  بە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا  راپۆرتەكە سەرنجی خستووەتە سەر چوار بوار كە پێشێلكاری زۆری تێداكراوە.
یەكەمیان: لە 18 وڵات لەو وڵاتانەی رێكخراوەكە كاری لەسەر كردووە، هێشتا بۆ بە دەستهێنانی زانیاریی و دانپێدانانی دەستگیركراوەكانی ناو زیندانە رەسمی و ناڕەسمییەكانی ئەو وڵاتانە ئەشكەنجە و مامەڵەی خراپ بەكار دەهێنرێت، نموونەی میسر و لیبیا و لوبنان و فەلەستین و سعودیەی هێناوەتەوە كە هیچ لێكۆڵینەوەیەك ناكەن سەبارەت بە مردنی زیندانیكراوان، لەگەڵ ئەوەی زۆرجار گومان دەكرێت بە هۆی ئەشكەنجە و بێبەشكردنی زیندانیكراوەكەوە بێت لە خواردن و چاودێری تەندروستیی.
دووەم: راپۆرتەكە چەند بەڵگەیەكی ئاشكراكردووە سەبارەت بە كەمتەرخەمی زۆربەی دەسەڵاتدارانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە پاراستنی كرێكارانی خاوەن داهاتی نزم كاتێك  بێكار دەبن و هیچ گوێ بە بژێوی نادەن، تەنانەت ئەوانەش كە بە هۆی كۆرۆناوە كارەكانیان لەدەستدا.
س+ەم: هەروەها لە راپۆرتەكەدا ئاماژە بە تێكرای بەرزبونەوەی توندوتیژیی  بەرامبەر ژنان دراوە و ئەوە خراوەتەڕوو هێشتا لە هەندێك وڵاتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست تاوانبارانی توندوتیژی بەرامبەر ژنان ئازادن و لە سزا دەربازیان بووە و تاوانەكانی كوشتنی ژنان بە پاساوی پاراستنی شەرەفەوە ماوە، بە تایبەت لە عیراق و كوێت و ئوردن و فەلەستین.
 چوارەم: تا ئێستاش لە هەندێك وڵاتی ناوچەكەدا  كەمینە ئاینییەكان رووبەڕووی جیاكاری دەبنەوە و  زۆرجار ئازار دەدرێن و دەشكوژرێن و زۆرجاریش كە حكومەتەكان لاواز بن بە هۆی گوشارەكانەوە حكومەت خۆی دەبێتە هۆكاری ئازاردانی ئەو كەمینە ئاینی و ئەتنیكییانە، بۆ ئەمەش نموونەی میسری هێناوەتەوە كە هەندێكجار  ئەندامانی  ئەو كەمینانە رووبەڕووی یاسا دەكرێنەوە و زیندانی دەكرێن، چونكە باسی ئاینێكیان كردووە كە ئاینی دەوڵەت نییە و لە یاساكانی دەسەڵاتدا ئاماژەی پێنەدراوە.
لە لیبیاش كەمینە ئەتنیكییەكان  رووبەڕووی جیاكاریی زۆر دەبنەوە و تائێستا نەیانتوانیوە هیچ پلە و پێگەیەكیان هەبێت لە پۆستە سیاسیی و خزمەتگوزارییە گشتییەكاندا، لەوانەش كەرتی پەروەردە و فێركردن و چاودێریی تەندروستی، ئەمەش بە پێشێلكاری مافەكانیان دادەنرێت لە رووی زمان و كەلتووریانەوە.

میراتێكی قورسی نایەكسانیی 
لە بارەی ئەنجامەكانی چاودێریی ساڵانەی رێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتیی، ئەنییس كالامار، ئەمینداری گشتیی رێكخراوەكە وتی: دەبوو ساڵی  2021 ساڵی چاكبوونەوە و بە دەستهێنانەوەی چالاكی بووایە، بەڵام لەبری ئەوە نایەكسانی و نەمانی سەقامگیریی زیاتر بووە.  وتیشی: بارگرانی ئەم میراتییە قورسە تا چەند ساڵی داهاتووش بەردەوام دەبێت.
وتیشی: سەرانی وڵاتانی جیهان بەڵێنیان دا، شتەكان باشتر بنیاد بنێنەوە بۆ چارەسەركردنی نایەكسانی كە بە هۆی پەتای كۆرۆناوە زیاتر بووە، كەچی لەبری ئەوە، بە تێوەگلان لەگەڵ كۆمپانیا زەبەلاحەكان، شێوەیەكی كارەستبارانەی فریودان و چاوچنۆكیان نیشاندا.
 دەستەبژێری وڵاتان و كۆمپانیا دەوڵەمەندەكانی تاوانباركردووە كە بەئاشكرا بەڵێنیانداوە و بە نهێنیش بەڵێنەكانیان شكاندووە و هاوكاتیش رێگەیانداوە بە كۆمپانیا و  تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆئەوەی زانیاریی چەواشەكاریی لەسەر كۆرۆنا بڵاوبكەنەوە و دەشڵێت: سەركردە سیاسییەكان  تا رادەیەكی زۆر بەشداربوون لە بڵاوكردنەوەی زانیاریی چەواشەكاری لە پێناوی بەرژەوەندییە سیاسییەكانیان، ئەمەش بووە هۆی ترس و بێ متمانەیی زیاتری خەڵك.
 لە كۆتاییشدا لێپرسراوەكەی لێبووردنی نێودەوڵەتیی هەموانی راسپارد كە بەڵێنەكانیان بەرنەسەر و لەسەر بنەمای مافەكانی مرۆڤ، سیاسەتێكی روون بگرنەبەر بۆ روبەڕوبوونەوەی پەتاكە و هەر پەتایەك لە داهاتوودا ببێتە هەڕەشە بۆ سەر مرۆڤایەتی و ئاسانكاری بەڕێوەبردنی گفتوگۆیەكی راستەقینە لەگەڵ دامەزراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی بە مەبەستی گەیشتن بە چارەسەر. 
هەروەها وتیشی: بەرەنگاری بەرجەستە و ئەو هەوڵەی  بزووتنەوەكانی خەڵك لە جیهاندا دەیدەن هاوارێكی گەورەیە لە پێناوی جیهانێكی دادپەروەردا، بۆیە دەبێت رووبەڕووی هەموو هەوڵێك ببینەوە كە بۆ بێدەنگكردنمان دەدرێت و  رێگە لە هەموو دەستپێشخەرییەكیش بگرین كە بۆ فریودانمان دێتە ئاراوە.

سەرچاوە: پێگەی  الرصیف