بەرگی رەقی هەسارەی زەوی

سەردار عەبدولڕەحمان*

مەبەست لە بەرگی رەقی هەسارەی زەوی وشكانی و كیشوەرەكانە، رووبەری وشكانی لەسەر زەوی بریتییە لە ( 149 ملیۆن/كم ) واتا بەڕێژەی (29.2%) ئەم بەرگە سەرچاوەی نیشتەجێبوون و پەیداكردنی خۆراك و كانزا و سەرچاوەكانی وزە و دارستانەكان و مرۆڤ و گیاندارانە، ئەستووری ئەم چینە لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازە، لەسەر وشكانی بەشێوەیەكی گشتیی بە (50 كم) لە قەڵەم دەدرێت و ناوەندی چڕیی توێژاڵی دەرەوەی زەوی (2.8غم/سم3)یە، چڕی بەردەكان لە ژێر كیشوەرەكان پێی دەوترێت (سیال)، بەڵام ئەستووری ئەم چینە لە بنی زەریا و دەریاكان كەمترە بە (10كم) دەخەمڵێنرێت، ناوەندی چڕی توێژاڵی زەوی دەریایی (3.2غم/سم3)ە، چڕی بەردەكان لە ژێر زەریاكان پێی دەوترێت (سیما).

بە شێوەیەكی گشتی توێژینەوە زانستییەكان و زانا جیۆلۆجییەكانی جیهان پێكهاتەی چینی زەوییان دابەش كردووە بۆ سێ بەشی سەرەكی، ئەوانیش بریتین لە:
بەشی یەکەم: توێكـڵ (crust) 
 ئەو چینە رەقەیە كە چینی سەرەوەی زەوی پێكدەهێنێت، توێكڵی زەوی كە چینی دەرەوەی زەوییە بە بەراورد لەگەڵ چینەكانی تردا زۆر تەنكە، ئەستووریی ئەم چینە لە وشكانیدا (30-70 كم) دەبێت، لە زەریاكان و ناوچە گڕكانەكانیش ئەم ئەستوورییە كەم دەبێتەوە بۆ (5-10 كم)، ئەم چینە لە چینەكانی تر ساردتر و رەقترە، لەم رووەوە ئەركی توێكڵ دەبینێت بۆ زەوی، ئەم توێكڵە تەنها لە (1%) هەموو قەبارەی زەوی پێكدەهێنێت.
لەڕووی پێكهاتەشەوە ئەم چینە بەردە و هەر سێ جۆری بەردەكانی زەوی تیایدا دەردەكەون كە بریتین لە:
أ- بەردی ئاگرین(ignans Rx) : ئەم جۆرە بەردانە لە ئەنجامی ساردبوونەوەی ئەو مادە تواوە و لاڤانەی ناو ناخی زەوی كە بەهۆی گڕكانەكانەوە دێتە سەرر رووی زەوی پەیدا دەبن، بە گشتی ئەم جۆرە بەردانە دەوڵەمەندن بە كانزاو رەقن و بەرەنگاری كردارە جۆربەجۆرەكانی راماڵین و داماڵین و گۆڕانی کەشوهەوا دەگرن، لە گرنگترین جۆری بەردەكانی بریتیین لە ( بەردی بازلت و بەردی گرانایت).
ب- بەردی گۆڕاو(metamor Rx) : ئەم جۆرە بەردانە توشی گەرمییەكی زۆر یان پاڵە پەستۆیەكی زۆر یان تووشی گەرمی و پاڵەپەستۆی زۆر بەیەكەوە هاتوون، لە ئەنجامی گۆڕانی کەشوهەوا و كردارەكانی وەك باو باران و بەفر و بوومەلەرزە بەردەكان گۆڕاون، گرنگترین نموونە بۆ جۆری بەردەكان بریتیین لە(تەلەبەرد (شەست)، مەڕمەڕ، ئردواز، نایس و بەردی كوارتز).
ج- بەردی نیشتوو(sedimentary Rx): لە بنەڕەتدا لە ژێر ئاوی دەریا و زەریاكان دروست بوون لە ئەنجامی نیشتەنییە جۆراوجۆرەكان كە زۆربەیان لە بنچینەدا ئەندامێتی (رووەك و ئاژەڵان)ن، ئەم جۆرە بەردانەش كەمتر توانای داماڵینیان هەیە و زیاتر تووشی چەمانەوە و پێچاوپێچ دەبن بە كردارەكانی ئاسۆیی و ستوونی جوڵەكانی زەوی، لە گرنگترین نموونە بۆ جۆری بەردەكان بریتییە لە (بەردی كلس(جیڕی)، لە رووی ئابووری و جوگرافییەوە بەردی نیشتوو بایەخی زۆری هەیە، چونكە لەناو بەردەكاندا پاشماوەی بە بەردبووی گیانلەبەرەكان هەیە كە بەهۆیانەوە دەتوانرێت مێژووی زەوی و قۆناغەكانی ژیان بزانین و لە لایەكی ترەوە بەردی نیشتوو كۆگایەكی گەورەی كۆبوونەوەی ئاوی ژێر زەوی لەخۆ دەگرێت.
بەشی دووەم: کەوڵ ( (mantle
ئەم چینە ئەستوورییەكەی بە (2900 كم) دەخەمڵێنرێت، دەكەوێتە نێوان كرۆك و توێكڵی زەوی، پێی دەوترێت (پۆشەر-كەوڵ)، ئەم چینە لە مادە گەرم و نیمچە شلەكان دروستبووە، ئەم چینە خاسیەتێكی شلی وەك مادەی لاستیكی هەیە، بڕێكی زیاتر ئاسن و مەگنسیۆم و كالسیۆمی تێدایە، بە بەراورد لەگەڵ توێكڵی زەوی گەرم و چڕترە، لە چینەكانی زەوییەوە تا بەرەو قوڵایی بڕۆین پلەی گەرمی پەستان و چڕی پێكهێنەرەكانی بەرزتر دەبێتەوە، گەرمی ئەم چینە لە نزیك كڕۆكی زەوییەوە (40000) پلەی سەدیە، لە كاتێكدا پلەی گەرمی بەشی سەرەوەی ئەم چینە لەنێوان (37000 - 87000)پلەی سەدی دایە، ئەم چینە بەهۆی ئەو گەرمییە زۆرەیەوە جووڵەیەكی هەیە، بەڵام  زۆر هێواشە، بۆیە زانایان لەو بڕوایەدان كە توێكڵی زەوی بەهۆی ئەو جووڵە هێواشەی چینی كەوڵەوە دەجوڵێتەوە.
 بە پشت بەستن  بەپێكهاتەی كیمیاویی و بەهۆی جیاوازی خێرایی شەپۆلە بومەلەرزەییەكان دەكرێت بە سێ بەشەوە :- 
1-مانتڵی سەرەوە   (upper mantle)  لە قوڵایی (400 كم) دەردەكەوێت.
2-چینی گۆڕان   (transition zone)  لە قوڵایی (1000 كم) دەردەكەوێت.
3-مانتڵی خوارەوە  (per mantle )  لەقوڵایی ( 2900 كم) دەردەكەوێت.
لەڕووی پێكهاتەی كیمیاوییەوە ئەم چینە بەشێوەیەكی گشتی پێكهاتووە لە) كالسیۆمCa ، مەگنسیۆم Mg و ئەلەمنیۆم  Al )
بەشی سێیەم: کرۆکی زەوی (core) 
کرۆک چینی ناوەوەی گۆی زەوییە، لە كرۆكی ناوەوە و كرۆكی دەرەوە پێكدێت، ئەستوری كرۆكی دەرەوە نزیكەی (2200 كم) دەبێت و ئەستوری كرۆكی ناوەوەش نزیكەی (1250 كم) دەبێت، قوڵی زەوی لە توێكڵەوە تا ناوك ( 6370 كم ).
كرۆكی دەرەوە لە ئاسن و نیكڵی تواوە پێكهاتووە، پلەی گەرمی ئەم چینە دەگاتە (4500) پلەی سەدی، پلەی گەرمی چینی ناوەوەش دەگاتە (6000) پلەی سەدی، سەرەڕای ئەوەی ماوەی (4.5 ملیار) ساڵە سارد دەبێتەوە هێشتا كرۆكی ناوەوە بەهۆی گەرمییەكەیەوە هۆكارێكە بۆ دروستبوونی بواری موگناتیسی زەوی.

*شارەزای جوگرافیا
**سەرچاوە:
 Hyperphysics.phy-astar.gus.ed