سدیق سەعید رواندزی
ئەدەبی منداڵان بە گشتی و بە هەموو ژانرەكانییەوە، رۆڵێكی گرنگ لە پێگەیاندن و پەروەردەكردنی هزری منداڵدا دەبینێت. بۆیە دیارترین خەسڵەتی نووسین كە دەبێت لە نووسین بۆ منداڵاندا بوونی هەبێت، ئەو رەهەندە پەروەردەییە یە، چونكە منداڵ بۆ مانا و چێژ، نووسین ناخوێنێتەوە، بەڵكو بۆ فێربوون و زانین. لەبەرئەوە چەند ئەو رەهەندە پەروەردەییە رەچاو بكرێت، ئەوەندەش زیاتر رۆڵ لە پێگەیاندنی كەسایەتی و پەروەردەكردنیدا دەبینێت. نەتەوەكانی دنیا بە بایەخەوە ئاوڕ لەو بوارەی ئەدەبیات دەدەنەوە، هەر لە خێزانەوە وەك یەكەم ئۆرگانی كۆمەڵایەتی پەروەرەكرنی منداڵ، تا باخچەی ساوایان و قۆناغەكانی دیكەی خوێندن، هەوڵی ئاشناكرنی منداڵ بە کەلتوری خوێندنەوە بەگشتی و ژانرە ئەدەبییەكانی وەك شیعر و چیرۆكیش بە تایبەتی دەدەن. ئەمەش لە پێناو پێگەیاندنی هزری منداڵ و كرانەوە و هوشیاربوونەوەی لە قوناغەكانی ژیانیدا. كەواتە ئەوان هەر لە سەرەتاوە مناڵ رادێنن و دەیبەنە نێو ئەو جیهانە فراوانەی خەیاڵ و ئەدەبیات و خوێندنەوەوە. بۆیە لە داهاتوودا كارەكتەرێكی هوشیار و بەرپرسیاریان لێ دەردەچێت، كە درك بە ماناكانی ژیان بكەن و لە گرنگی كتێب و خوێندنەوە وەك دەروازەی چوونە نێو ماناكانی ژیان بگەن و زۆر بە بایەخەوە لە ئەدەبیاتی منداڵان دەڕوانن. لەبەرانبەر ئەمەدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە نێو ئێمەشدا بە تایبەتی، بەداخەوە كەمتر بایەخ بەو بوارە دەدرێت. میتۆدەكانی خوێندنی ئێمە و شێوازەكانی پەروەرەكردنی منداڵ لە نێو خێزاندا بەجۆرێكن، كە هیچ هەست و سۆز و بەستنەوەیەكی هزری و دەروونی منداڵ بۆ كتێب و خوێندنەوە دروست ناكەن.
من لە ماوەی بیست وشەش ساڵ ژیانی مامۆستایەتی خۆمدا، پڕۆگرامێكی خوێندنم نەبینیوە، خوێندنەوە لای منداڵ خۆشەویست بكات! ئەمە وێرای ئەوەی كە لە سەردەمی خوێندنی ئێمەشدا هەر وابووە. بۆیە ئەدەبی منداڵان لە كۆمەڵگەی ئێمەدا تا ئەم ساڵانەی دوایی رۆڵێكی ئەوتۆی لە پەروەرەكردنی هزری و هوشیاری منداڵاندا نەبینیوە، چونكە بوارێكە كەمتر گرنگی پێ دەدرێت و ئەوانەی لەو بوارەدا دەنووسن لە پەنجەی یەك دەست تێناپەڕن، لە كاتێدا دەبوو بە دەیان دەزگا و نێوەندی بڵاوكردنەوەی نووسین بۆ منداڵان هەبووایە و رۆژنامەكان و بڵاوكراوەكان لاپەڕەیان بۆ بابەتی منداڵان تەرخان بكردایە، بەڵام ئەوەی دەیبینین بە داخەوە بە پێچەوانەوەیە. ئەمە وێرای ئەوەی بەشێكی زۆری ئەو بەرهەمانەی لە زمانەكانی ترەوە وەردەگێڕدرێنە سەر زمانی كوردی بە نێوی ئەدەبی منداڵان، لە ژینگەی کەلتوریی و کۆمەڵایەتیی و پەروەردەیی منداڵانی كورد دوورن و هیچ سوودێكیان بۆ لایەنی پەروەردەی منداڵی کورد نییە. (پیپی گۆرەوی درێژ) ناونیشانی چیرۆكێكی نووسەری سویدی (ئاسترید لیندگرین)ە، ئەم چیرۆكە، گوایا یەكێكە لە دیارترین و باشترین چیرۆكەکانی منداڵان لە سەر ئاستی دنیا و بۆ چەندین زمان وەرگێڕدراوە و ملیۆنان دانەی لێ فرۆشراوە، لەو سۆنگەیەشەوە كراوەتە كوردی و ژمارەیەک لە نووسەرانی كوردیش سەرسامیی خۆیان بۆ ئەو چیرۆكە دەربڕیوە، بەڵام كاتێ چیرۆكەكە دەخوێنینەوە، بەر شتێكی پێچەوانە دەكەوین. ئەم چیرۆكە لە چەندین رووەوە دوورە لە دنیای منداڵان و هیچ بنەمایەكی فێركاریی و پەروەردەیی تێدا نییە، بگرە هزری منداڵ بە ئاراستەیەكی خەیاڵیی بێ مانا دەبات. لەوە كارەساتتریش ئەو هزرە راسیزمەیە، كە لە پشت دنیابینی نووسەری چیرۆکەکەوە هەیە، وەك هزری نووسەرێكی خۆرئاوایی كە ئاراستەی هزری منداڵ دەكرێت. ئەم چیرۆكە باسی منداڵێكی كچ بە ناوی (پیپی) دەكات، ئەم منداڵە لە تەمەنێكی زوودا، دایكی و دواتریش باوكی دەمرێت و ئیدی لە تەمەنی نۆ ساڵیدا بێ دایك و باوك دەمێنێتەوە و دەچێت لە خانوویەك لە ڤیلا ڤایكۆیۆلا لە ناوچەیەكی جەنگەڵ و دوورە دەستی شارۆچكەیەك بە تەنها دەژی کە جگە لەمەیمون و ئەسپێك، هیچ شتێکی تری لێ نییە، بەڵام دواتر تۆم و ئەنیكا دەناسێت.
ئاسترید لیندگرن
پیپی، هێزێكی هێندە گەورە و سیحراویی و بەهێزی هەیە، بە جۆرێك لە توانای خێوێك دەچێت نەك منداڵێك، ئەمەش نەگونجاوە بۆ هزری منداڵ، چونكە برتراند رەسڵ لە كتێبی (دەربارەی پەروەردەكردن)دا دەڵێت: «منداڵان هەر تەنها ئارەزووی ئەوە ناكەن شتەكان ببیستن، بەڵكو حەز دەكەن بەكرداریش بیبینن، بۆیە دەبێت وریابین لەوەی شتێك بە منداڵ نەگوترێت توانای جێبەجێ کردنیمان نەبێت»، بۆ نموونە: كاتێ بە منداڵ دەگوترێت، كەسێك دەستی ئەوەندە درێژ بوو دەگەیشتە مانگ، ئەوا ئەو منداڵە ئارەزوو دەكات بەواقیعی كەسێكی لەو شێوەیە ببینێت. لێرەشەوە كاتێ تواناكانی پیپی بەراورد بە تەمەن و ژینگەی ژیانی دەكەین، دوو شتی پێچەوانە دەبینین. لەلایەكی ترەوە دەكرێ بپرسین چۆن منداڵێكی تەمەن نۆ ساڵی كچ، دەتوانێت بە تەنها لە کێڵگەیەك و لە ناوچەیەكی دوورە دەست بژی، بە بێ ئەوەی چاودێرێك و سەرپەرشتیارێكی هەبێت؟ مەگەر منداڵ لەو تەمەنەدا، پێویستی بە خزمەت و دڵنەوایی و چاودێری كردن نییە؟ ئەوەی لە بارەی ژیانی (پیپی) لەو چیرۆكەدا هاتووە نالۆژیكییە. بێگومان گرنگترین لایەن لە نووسینی منداڵاندا كە دەبێ بە هەموو ژانرەكانییەوە لە بەرچاو بگیرێت، ئەو رەهەندە پەروەردەییەیە كە منداڵان لەسەر بنەمای پەروەردەی كۆمەڵایەتی و دەروونی و مرۆیی پەروەردە دەكات.
چیرۆكی منداڵان، دەبێ لەڕێگەی رووداو تیمە و كارەكتەرەكانەوە، منداڵان فێری گیانی لێبوردەیی و بەزەیی و سۆز و خۆشەویستی و پێكەوە ژیان و روانینی مرۆییانە لە ژیان بكات. نابێت ئەو هزرو دنیابینییە لای منداڵ دروست بكات، بەچاوێكی نزمتر یاخود راسیستانە بڕوانێتە مرۆڤەکانی دی، چونكە لێرەدا هزری منداڵ بەرە و جیاكاریی رەگەزی و راسیزمی و شۆفێنی دەچێت و مرۆڤێكی خوپەرست و نەرجسی و هەڵپەرستی لێ دەردەچێت. لەو چیرۆكەدا، لە چەندین شوێن، پیپی بە تێگەیشتنێكی رەگەزپەرستانە دەدوێت، بۆ نموونە: مەیمونێكی بچووكی هەیە، دەڵێ رەشە، ئەمەش هەمان ئەو هزرەیە، كە بە ئێستاشەوە سپی پێستەكان بۆ مرۆڤی رەش پێست هەیانە، یاخود (پیپی) لە شوێنێكدا دەڵێت: «خەڵكی ئۆگەندا (كە وڵاتێكی ئەفریقی و رەش پێستن)، هەموویان درۆ دەكەن، خەڵكی جامایكا نازانن بنوون. هەروەها (پیپی) دەشڵێت: داپیرە خزمەتكارێكی هەبوو، وەك سەگ قەپی لە میوانەكان دەگرت»، واتا مرۆڤە كاركەر و خزمەتكارەكان، كە ژیان ناچاری كردوون بە هەر شێوەیەك بێت بەو شێوەیە بژین، ئەم دەیانهێنێتە ئاستی سەگێکی دڕ.
ئەم چیرۆكە گوایا یەكێكە لە دیارترین و باشترین چیرۆكەکانی منداڵان لە سەر ئاستی دنیا و بۆ چەندین زمان وەرگێڕدراوە، ملیۆنان دانەشی لێ فرۆشراوە لەو سۆنگەیەشەوە كراوەتە كوردی و ژمارەیەک لە نووسەرانی كوردیش سەرسامی خۆیان بۆ ئەو چیرۆكە دەربڕیوە، بەڵام كاتێ چیرۆكەكە دەخوێنینەوە، بەر شتێكی پێچەوانە دەكەوین
هەموو ئەمانە تێڕوانینی نا پەروەرانە و نا مرۆیین و نابێت لە ژێر ناوی چیرۆكی منداڵاندا، فێری منداڵ بكرێن. ئەمجۆرە رۆڵانە لە رووی پەروەردەیی و فێركارییەوە هیچ كاریگەرییەكی ئەرێنی لەسەر هزر و پەروەردەی منداڵ جێناهێڵن، بە پێچەوانەوە بەشێكی زۆری كردار و رەفتارەكانی پیپی هەڵە و نادروستن، بۆ نموونە کە دەچێتە قوتابخانە گاڵتە بە مامۆستاکانی دەكات و پێیان رادەبوێرێت، لەكاتێكدا دەبێت ئەم شوێنانە لە ئەدەبی منداڵاندا، بە بایەخەوە پیشانبدرێن و ئاشنا بكرێن بە منداڵان، چونكە ئەو شوێنانە سەرچاوەی زانست و زانیارین. ئەمە وێرای ئەوەی پیپی لە پەراوێزی ئەو زمانەی هەیەتی، دەیەوێت رەگەزپەرستانە بیربكاتەوە و دنیا ببینێت، كە ئەمە هزرێكی نا پەروەردەیی و نادروستە بۆ منداڵ. لەبەرئەوەی نابێ روانگەی منداڵ لە چیرۆكێكی منداڵاندا، بەو هزرە پەروەردە بكرێت كە خەڵكی رەش پێست وەك مەیموون و خزمەتكاری ماڵانیش كە نەبوونیی ناچاری كردوون ئەو كارە بكەن، وەك سەگ ببینرێن!
ئەمجۆرە پەروەردە ژیانی و دەروونییەی لە رێگەی ئەو چیرۆكەوە و لە چوارچێوەی رۆڵی پیپی لای نووسەری چیرۆكەكە هەیە، لەڕاستیدا هزرێك نییە لە خزمەت منداڵاندا بێت بە گشتی، بە جیاوازی شوناسی نەتەوەییانەوە، چونكە لە جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ و منداڵانیشدا، یەكسانی و هاومافی، بوونی ژیانێكی شكۆمەندانە و ئازاد مافی هەر منداڵێكە، بە جیاوازی رەگەز، نەتەوە، ئایین، رەنگی پێست و ناسنامەی نەتەوەییەوە. ئیدی بۆچی دەبێت منداڵ لە سەر ئەو بنەمایە فێر بكرێت، كە مرۆڤی رەش پێست وەك مەیموون رەشە؟! ئەمجۆرە هزرانە كە لە پەراوێزی بە ناو چیرۆكی منداڵاندا دەخرێنەڕوو، بێگومان دیدگەیەکی راسیزمییانە و فاشییانەیان لە پشتە و لەڕووی پێگەی كۆمەڵایەتی و ژیانەوە منداڵان پلە بەند دەكەن، وەك ئەوەی هاووڵاتی پلە دوو، یان سێ بن، یان وەک خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەلایەن كۆمەڵگەی خۆرئاواییەوە دەبینرێن و وێنا دەكرێن.
دنیای منداڵ، وەك پەڕەی سپی، پاك و جوانە. هزری منداڵ، هزرێكە هێشتا ناشیرین و تەلخییەكانی ژیانی گەورەكان، ناشیرین و پیسی نەكردووە. منداڵ بوونەوەرێكی زۆر گەورە، جوان و شكۆمەندە، بۆیە دەبێت بە جۆرێك پەوەردەیان بكەین و هزریان ئاراستە بكەین، وەك مرۆڤ لە دواڕۆژدا بیر بكەنەوە و رەفتار بكەن و هەستی هاوسۆزی و مرۆییانەیان بۆ یەكتری هەبێت، نەك كارەكەری ماڵان وەك سەگ و رەش پێستەكانیش وەك مەیموون ببینن!
دواجار دەڵێم: بە داخەوە، كایەی وەرگێڕان لە نێو ئێمەدا، لە پەراوێزی وەرگێڕانی هەموو جۆرە كتێبێكدا، لە بری ئەوەی ببێتە بوارێك بۆ خزمەتكردنی كەلتور و رۆشنبیریی و ئەدەبی كوردی، كراواتە رووبەرێك بۆ پەخشكردن و بڵاوكردنەوەی هزری مەترسیدار و كتێب و دەقی بێ مانا، بۆیە پێم وایە ئەركی وەزارەتی رۆشنبیرییە بوارەكە رێكبخاتەوە.
پەراوێز:
پیپی گۆرەوی درێژ، چیرۆك بۆ منداڵان، نووسینی: ئاسترید لیندگرن، وەرگێڕانی: نیان جەمال و كۆسار عەبدوڵڵا، بڵاوكراوەی: ئامادەیی رەنگی كچان، بێ ژمارە و ساڵی چاپكردن.
* نووسەری سویدی (ئاسترید لیندگرین)، ساڵی 1907لەدایکبووە و 2002 کۆچی دوایی کردووە، بە یەکێک لە ناسراوترین نووسەرەکانی ئەدەبی منداڵان لە جیهاندا دادەنرێت.
