د. ئاراس محەمەد ساڵح
1-2
شێخ محەمەدی خاڵ درێژکراوەی بنەماڵەیەکی زانستی دێرینە کە پێنج سەدە لە کوردستاندا خزمەتی زانست و خوێندن و مزگەوتیان کردووە، بنەچەی بنەماڵەی خاڵ دەچێتەوە سەر مەلا ئەبوبەکری موسەنیفی چۆڕی پیرخدری، ئەم بنەماڵە بەهرەمەندە خاوەنی مێژوویەکی گەورەن، مێژوویەک چیاکان شەرم دایاندەگرێت کاتێک لەبەرامبەر ئەو مێژووە پڕ لەسەروەرەریەدا دەوەستن.
شێخ محەدی خاڵ لە ساڵی 1904 دا لە شاری سلێمانیدا و لە ئامیزی خێزانێکی خواناس و زانستپەروەردا لەدایک بووە و گەشەی کردووە، لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا لەسەر دەستی زانای گەورە شێخ عومەری قەرەداغی (ابن القرداغی) ئیجازەی زانستی وەرگرتووە، لەدوای وەرگرتنی ئیجازەی مەلایەتی لە مزگەوتی حاجی شێخ ئەمینی خاڵی باپیریدا دەستی بە وانەوتنەوە کردووە، لە ساڵی 1928 هەتا ساڵی 1939 کە بووەتە قازی بە چڕوپڕی وانەی وتوەتەوەو زۆر فەقێ لە زانست و تواناکانی بەهرەمەندبوون، ئەو کەسانەی لەو ماوەیەدا وانەیان لاخوێندووە مەلا محەمەدی کوڕی مەلا مستەفای کوردی و مەلا غەفوری باڕۆیی و مەلا قادری بازرگان و مامۆستا نوری فارس و چەند مەلایەکی تربوون.
ریفۆرمی ئاینی و کۆمەڵایەتی
لە ساڵی 1932 لە ریگەی گۆڤاری (المنار) و بڵاوکراوەکانی قوتابخانەی ریفۆرمی جەمالەدینی ئەفغانی و شێخ محەمەد عەبدەوە کەوتووەتە ژێر کاریگەری بیری ئەو قوتابخانە نوێخوازە چاکسازە و داوای ریفۆرمی ئاینی و کۆمەڵایەتی و سیاسی کردووە، ئیتر لەو رۆژگارەوە دژ و ناحەزی بۆ پەیدابووە، ئەوانەش زیاتر کەسانی کۆنەخواز و تەقلیدی و داخراو و دابڕاو لە هەموو بیرکردنەوە و رۆشنبیری و هەست بەرپرسیاریتیەک بوون.
بەڵام شێخی خاڵ وەک مەلایەکی شاری و وەک درێژکراوەی بنەماڵەیەکی زانستی خاوەن پێگەی زانستی خۆی راگرتووەو زۆر لەوە گەورەتربووە ئەوانە کاری تێبکەن و ساردی بکەنەوە لە پرۆژە نوێگەری و ریفۆرمخوازییەکەی، ئەم زانا گەورەیە زۆر بە هێمنی رەخنەی گرتووەو بەگژ دیاردە دزێو ناپەسەندو خراپەکاندا چووەتەوە، زۆر لە هەوڵی ئەوەدا بووە رێسەکەی لێنەکەنەوە بەخوری و کەمترین بەربەستی بۆ دروست بێت.
یەکەم هەوڵی نوێخوازی شێخی خاڵ نووسینی تەفسیری جزمی (عم)ی قورئانی پیرۆز بووە لەسەر رێبازی قوتابخانەی ریفۆرم، ئەم بەرهەمەی لە ساڵی 1935 چاپکردووە، ئەم هەوڵەی خاڵ لە دوای مەلای گەورەی کۆیە یەکەم هەوڵی نویخوازی بووە لەو بوارەدا، لە ساڵی 1936 بەهاوکاری پیرەمێردی شاعیر هەوڵی دووەمی کە (مەولودنامەی نەوئەسەر) بووە نووسیوە، لە پێشەکی ئەم بەرهەمەدا دەڵێ: لە ساڵی 1936 کە پیرەمێرد سەرۆکی قوتابخانەی زانستی بوو داوای لێکردم کە مەولودنامەیەک بنووسم، چونکە مەولودنامەکانی پێشوو پڕبوون لە شتی بێسوود، پیرەمێردی شاعیر زیاتر لە 25 ساڵ لە تورکیا ژیابوو، بڕوانامەی مافی لە ئەستەمبوڵ وەرگرتووە، ساڵانێکی زۆر لە ئەستەمبوڵدا کاری روناکبیری و رۆژنامەنووسی کردووە، زۆرباش زانیویەتی خاڵ چۆن بیردەکاتەوەو چەندە منەوەر و رۆشنبیرە، هەربۆیە داوای لێکردووە ئەو بەرهەمە بنووسێت.
سەردەمی زێڕینی ژیانی شێخ محەمەدی خاڵ لە دەرچوونی گۆڤاری (گەلاوێژ)ەوە دەستیپێکردووە، دەرچوونی ئەو گۆڤارە دەرگایەکی گەورەی بەڕووی خاڵدا کردوەتەوە هەتا لەو رێگاوە بیرە نوێخواز و ریفۆرمیەکانی بڵاوبکاتەوە و خەڵکانیکی زیاتر بیخوێننەوە، خاڵ لە گۆڤاری گەلاوێژدا بابەتەکانی خوشەویستی نیشتمان و کۆشی دایک و فەلسەفەی ئاینی نووسیوە، پاشان لە زۆرێک لە ژمارەکانی ئەو گۆڤارە ناوازەدا تەفسیری قورئانی پیرۆزی نووسیوە.
دیاردە کۆمەڵایەتییە ژەنگرتووەکان
لە ریگەی گۆڤاری (گەلاوێژ)ەوە بە گژ دیاردە کۆمەڵایەتییە ژەنگرتووەکاندا چووەتەوە، وەک بیری خورافی و داروقەبرپەرستی و ژن بەژن و شیربایی و مارەبەجاش و گەورە بە بچوک و نوشتە و فاڵ و..هتد، هەروەها هانی خەڵکیداوە بۆ خوێندن و دژایەتی ئەوانەی کردووە کە رێگریان لە خوێندن و فێربوونی زانستکردووە. هەروەها داوای وازهێنانی لە دەیان دابونەرێتی کۆن و رزیو کردووە کە بووبوونە مۆتەکەی سەرشانی خەڵکی داماو بێ دەرەتان.
لە سییەکان و چلەکانی سەدەی رابردوودا کە بێکەسی شاعیر سکاڵای ناخی خۆی دەکات لە دەست پاشکەوتووی گوتاری ئاینی و داوا لە مەلاکان دەکات کە خەمەکانی کۆمەڵ و نیشتمان بکەنە ناوەرۆک و بابەتی گوتارەکانیان و بە دەنگی بەرز هاواری کردووە و وتویەتی:
ئەی مەلا تۆبی و خوا لەو فكرەكۆنە لابدە فەنی
تازەم پێ نیشان دە بۆ تەرەقی و ڕێی نەجات
لەو رۆژگارەدا شێخی خاڵ وەک مەلایەکی مونەوەری نوێخواز، خەمەکانی کۆمەڵ و زمان و هونەری نوێ لە پێشینەی هەموو کارەکانی بووە، لە گۆڤاری گەلاوێژا بە قەڵەمە بە پێزەکەی دەیان گوتاری لە دژی توندوتیژی دژی کچان و ژنان و توێژە رەنجکێشەکانی ناو کۆمەڵ نووسیوە، لە دژی نەرێتە قێزەونەکان قەڵەمی تاو داوەو سڵی لە هیچ بەربەست و کۆنەخواز و رژێمێک نەکردووەتەوە و بەگژ مەحاڵدا چووەتەوە.
شێخی خاڵ هەر لە سییەکانی سەدەی بیستەوە کە نووسین و بەرهەمەکانی زانایانی قوتابخانەی ریفۆرمی خوێندوەتەوە، سوودی زۆری لە ئەندێشەی بیریارەکانی ئەو قوتابخانەیە وەرگرتووە، بەتایبەت زۆر کاریگەر بووە بە تێزەکانی جەمالەدینی ئەفغانی، شێخی خاڵ دەڵێت: جەمالەدین لە وتەیەکیدا نووسیویەتی: (هەموو گەلێک کە زیندووە بە زمانەکەیەوە زیندووە و دەتوانێت بمێنێتەوە و لەبەر هێرشی داگیرکەراندا راوەستێت)، خاڵ دەڵێت: کاتێک ئەم وتەیەم خوێندەوە زۆر کاری تێکردم و کەوتمە هەوڵی نووسینی فەرهەنگی زمانی کوردی، بۆ ئەم مەبەستە هەر لە سییەکانەوە هەتا شەستەکانی سەدەی رابردوو هەرسێ بەرگی فەرهەنگی خاڵم نووسی.
شێخی خاڵ زیاتر لە سی ساڵ سەرقاڵی کۆکردنەوەی وشەی رەسەنی کوردی بووە، کاتێک بووەتە قازی لە هەڵەبجە و چەمچەماڵ و کەرکوک، سوودی لەو شوێنانە وەرگرتووە و هەزاران وشەی ناوچە جیاوازەکانی کۆکردوەتەوە و گوڵەوەچنی کردوون و لای خۆی تۆماریکردوون و پاراستوونی، ئەم مامۆستا گەورەیە هەموو کات لە خەمی وشەی کوردی و پەندی پێشینان و مێژووی نەتەوەکەیدا بووە، خەمخۆرێکی جەسوری فەرهەنگ و ئەدەبی رەسەن بووە، دەیان کەس لەوانەی لێوەی نزیک بوون و گوتارە رۆژنامەنووسیەکانی کە بەردەوام لە گۆڤارو ڕۆژنامەکانی ئەو سەردەمەدا بڵاوی کردوونەتەوە بەڵگەی حاشا هەڵنەگری گەورەیی ئەم نووسەرەو دڵسۆزی زانایی و خەمخۆریەتی بۆ گەل و نیشتمانەکەی.
شێخی خاڵ لەبەرئەوەی بەردەوام لە سۆراخی وشە و پەند و قسەی نەستەق و کەلتوری میللەتەکەیدا بووە، پرسیاری لە سەدان کەس کردووەو نامەی بۆ کەسانی شارەزا ناردووە کە هەرچیان لایە لە وشەو پەندی پێشیان بۆی بنێرن، ئەم هەنگاوەو سۆراخی بەردەوام ڕەوشتی هەموو نووسەر و خەمخۆرێکی زمان و ئەدەب و مێژووە، هەروەها پێداچوونەوەی نووسرا و هەڵەچنی و هاوکاری چاپکردن و پەیداکردنی سەرچاوە، کاری ڕۆژانەی هەموو لێکۆڵەرو نووسەرێکەو هەر کەسێک توێژینەوەیەکی دە لاپەڕەیی کردبێت، ئەم راستیە دەزانیت و قەرزاری کەسانێک بووە کە هاوکاریان کردووە.
هەرجارەو تۆمەتێکی بێ بنەما
شێخی خاڵیش لە رۆژگاری خۆیدا کە لە هەوڵی کۆکردنەوەی وشە و پەند و نووسینی مێژووی مەعریفی نەتەوەکەیدا بووە، چەندین کەس هاوکاریان کردووە و نووسینیان بۆ هەڵەچن کردووەو تێبینی و سەرچاوەی پێویستیان خستووەتە بەردەستی، یەکێک لەوانە مەلا محەمەدی مەلا مستەفای کوردی بووە، هەروەها مامۆستا محەمەدی مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیس ژمارەیەکی زۆر پەندی پێشینانی بۆ ناردووە، ئەختەر خاڵی کچی و مامۆستا خالیدی کوڕی لە نووسینەوەی بەرهەمەکانیدا هاوکارییان کردووە.
دوای ئەوەی شێخی خاڵ چەند شاکارێکی گەورەی لە بوارەکانی ئەدەب و زمان و مێژوو تەفسیری قورئاندا نوسیوە، هەروەها بەردەوام لە رۆژنامە و گۆڤارەکانی رۆژگاری خویدا گوتاری بەپێزی بڵاوکردووەتەوە، کەسانێکی حەسود و هیچ لەبارنەبوو کە نەیانتوانیوە ڕەخنە لە بەرهەمەکانی بگرن و بە میتۆدێکی زانستی لایەنی بەپێزی و بێهێزی روون بکەنەوە، خۆشیان نەیانتوانیوە بەرهەمی وەها بە پێز بنووسن، هاتوون کەوتوونەتە تۆمەتی ناڕەوا و هەوڵی ناشیرین کردنی مێژووی شێخی خاڵ ئەدەن، بۆ مەبەستە ناڕەواش هەرجارەو تۆمەتێکی بێ بنەما دروست دەکەن.
جارێک وتوویانە نووسینی بەهادین نوری شێروانی و جارێکی تر ئەڵێن: نووسینی مەلا محەمەدی کوردی بووە، نازانم بەم قسانە چ خزمەتێک بە مێژووی کورد و رۆشنبیری وڵاتەکەیان دەکەن، بۆ ئەوەندە خەمخۆری ئەو کەسانەن، ئەی بۆچی زیاتر لە 60 ساڵە فەرهەنگی خاڵ و پەندی پێشینان چاپکراون، ئەوکاتە کە ئەو نووسەرانە لە ژیاندابوون لەبەرچی خەمیان نەخواردن و مافیان بۆ نەگێڕانەوە؟
بێگومان ئەم تۆمەتە بێ بنەمایانە هیچ شتێکی لە کێوی گەورەیی خاڵ کەم ناکاتەوەو زیاتر بە خوێنەرانی و نەوەی تازە پێگەیشتووی دەناسێنن، ئێستا خەڵکی چاوی کراوەتەوەو کاغەزی سپی دەخوێنێتەوە، هەر قسەیەکی بۆ بکرێت، ئەڵێن: بەڵگەت چیەو ئەم قسەت لە کوێوە هێناوە؟ چۆن راست و دروستی قسەکەت دەسەلمێنی؟ هەربۆیە وا باشترە ئەو کەسانەی خەریکی بڵاوکردنەوەی ئەو تۆمەت و چەواشەکاریانەن هەوڵبدەن شتێک بنووسن سودی هەبێت بۆ خۆیان و نەتەوەکەیان، نەک بێن تازە کای کۆن بەبا بکەن کە هیچ خێرێکی بۆ کەس تێدانیە.
