پەیوەندی نێوان ئەدەب و سەما

ئامادەكردنی: بەختیار سەعید

پەیوەندیی نێوان ئەدەب و سەما، پەیوەندییەکی هونەريی و کەلتوری قووڵە، لەسەر بنەمای دەربڕینی هاوبەشی مرۆڤانە، کە هەریەکەیان تەواوکەری ئەویترن لە گەیاندنی بیرۆکە و هەستەکاندا. لێرەدا روونکردنەوەیەک لەسەر دیارترین لایەنەکانی ئەم پەیوەندییە دەخەینەڕوو:
1. دەربڕینی هونەريی هاوبەش
ئەدەب لە رێگەی وشەوە(شیعر، رۆمان، شانۆنامە و هتد)، بیرۆکە و هەستەکان دەردەبڕێت، سەما لە رێگەی جووڵە و ریتمەوە هەمان ئەو هەستانە دەردەبڕێت، هەردووکیان ئامرازی گەیاندنی پەیامێکی مرۆیی، کۆمەڵایەتی، سیاسی، یان فەلسەفین.
2. شیعر و سەما 
زۆرێک لە فۆرمەکانی سەمای نەریتیی و هاوچەرخ ئیلهامیان لە بەیتی شیعریی یان دەقی گێڕانەوە وەرگرتووە، بۆ نموونە لە سەمای سۆفی (دەروێش)دا جووڵە لەگەڵ شیعری سۆفی (وەک شیعری مەولەوی) هاوئاهەنگە.
  3. درامای بزووتنەوە و شانۆی سەما، یان «درامای سەما»
تێکەڵکردنی راستەوخۆی ئەدەب(دەق و سیناریۆ) و سەما(جووڵە)، لەم ژانرەدا تەواوی چیرۆکێکی ئەدەبیی تەنیا لە رێگەی سەماوە دەگێڕدرێتەوە، بە وشە یان بەبێ وشە.
4. ئەفسانە و چیرۆکی فۆلکلۆر
 ئەدەبیاتی فۆلکلۆر وەک ئەفسانە و چیرۆکە کۆنەکان، لە نمایشە سەما دەربڕینەکاندا لێکدەدرێتەوە، بەتایبەتی لە کەلتوری رۆژهەڵات بەگشتی و هندستان و ئەفریقادا بە تایبەتی، سەما لێرەدا دەبێتە وەرگێڕانێکی بینراوی چیرۆکێکی نووسراو، یان زارەکی.
5. ئەدەب  خەیاڵ و هێما زمانەوانیيەکان بەکاردەهێنێت
 لە کاتێکدا سەما هێمای جوڵەیی بەکاردەهێنێت، لە هەردوو فۆرمەکەدا پشتبەستن بە خەیاڵ هەیە، ئەمەش وا دەکات ئەو دووانە کۆبکرێنەوە بۆ کارێکی هونەريی یەکگرتوو. 
 بالێی رووسیی هەندێکجار لەسەر بنەمای رۆمان، یان شانۆگەریی وەک (رۆمیۆ و جولێت)ی شکسپیر دامەزراوە،  سەمای کلاسیکیی هندی (کاتاک یان بهاراتاناتیام)، لەسەر بنەمای دەقە ئایینی و ئەدەبییە کۆنەکان (وەک رامایانا) دامەزراوە.
ئەدەب و سەما بەو مانایە یەکتر دەبڕن کە دوو زمانی هونەرین، یەکێکیان دەنووسرێت و دەخوێنرێتەوە، ئەوی دیکەیان دەبینرێت و هەستی پێ دەکرێت، بەڵام هەردووکیان گوزارشت لە مرۆڤەکان و نیگەرانییەکانیان و جوانیناسیەکانیان دەکەن،  هەر بۆیە دەبینین زۆرێک لە هونەرمەندانی داهێنەر کاردەکەن بۆ تێکەڵکردنی دەقی ئەدەبی لەگەڵ نمایشی جووڵە بۆ دروستکردنی ئەزموونێکی هونەریی هەمەلایەنە.
لێرەدا بەناوبانگترین ئەو بەرهەمانە دەخەینە  روو کە ئەدەب و سەما تێکەڵ دەکەن و تێیاندا دەقە ئەدەبییەکان گۆڕدراون بۆ نمایشی سەما، کارلێکێکی ناوازەیان لە نێوان وشە و جووڵەدا دروستکردووە.
 بەرهەمە نێودەوڵەتییە بەناوبانگەکان کە ئەدەب و سەمایان تێکەڵ کردووە ئەمانەن:
1. رۆمیۆ و جولێت – شکسپیر:
 شانۆگەرییەکی ئەدەبیی (ویلیام شکسپیر)ە و لەلایەن ئاوازدانەری رووسیی (سێرگی پرۆکۆفیڤ)ەوە گۆڕدراوە بۆ بالێیەکی بەناوبانگ و لەلایەن کۆمپانیاکانی وەک بۆلشۆی و بالێی شاهانە پێشکەشکرا. نمایشێکی سەما، کە چیرۆکی تراژیدیی بێت وشە بەرجەستە دەکات، تەنیا لە رێگەی دەربڕینی جەستەییەوە.
2.  دەریاچەی قووڵنگ: 
  چیرۆکێکی ئەفسانەیی  مۆسیقايە لە نووسینی (چایکۆڤسکی)یە و کاریگەرە بە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان و (چایکۆڤسکی) گۆڕیوویەتی بۆ (بالێ) و بووەتە سەمایەکی کلاسیکیی و لاسایی رۆمانێکی خەیاڵیی دەکاتەوە لە رێگەی سەمای دەربڕین و گێڕانەوەی دراماتیکەوە.
3. کارمێن – رۆمان
 ئۆپێراییە  و کورتە رۆمانێکە(پرۆسبیر میریمیە) نووسیویەتی، دووبارە وەک ئۆپێرایەکی بەناوبانگ پێشکەش دەکرێت، دواتر لەلایەن چەند کۆمپانیایەکی سەماکردنەوە گۆڕدراوە بۆ (بالێ)، تێکەڵکردنی چیرۆکی ئەدەبیی و میوزیک و سەمای دراماتیکە.
4. ئینفێرنۆ (کۆمیدیای خودایی) – دانتێ  
 سەمای هاوچەرخ و شیعرێکی داستانی سەدەی ناوەڕاستە، نووسینی (دانتێ ئەلگیێری)یە و زۆرێک لە سەماکارانی هاوچەرخ وەک سەرچاوەی ئیلهام بەکاریان هێناوە، وەک نمایشی پیتەر وایت و مارتا گراهام، كە دەربڕینێکی سەمایە بۆ گەشتی رۆحیی مرۆڤ لە نێوان دۆزەخ و پاراگاتۆری(بەرزەخ) و بەهەشتدا.
5. مردنی ئیڤان ئیلیچ – تۆڵستۆی
   سەمای دەربڕینخوازییە، چیرۆکێکی فەلسەفیی قووڵە، نووسینی(لیۆ تۆڵستۆی)یە و کۆمپانیاکانی سەمای هاوچەرخ لەسەر بنەمای رۆمانەکە نمایشیان کردووە، کە ئازار و مردن و گۆڕانکاریی وێنا دەکات. 
هەروەها رۆمانی «جەنگ و ئاشتی»ی (تۆڵستۆی)، وەک کەرەستەیەک بۆ بالێیەکی دراماتیکی گەورە لە رووسیا بەکارهاتووە.

 6. «یولیسس»یجیمس جۆیس 
نمایشێکی سەمای هاوچەرخی ئیلهامبەخشە، رژێمی ناوەوەی هۆشیاریی نیشان دەدات، نمایش کراوە. 

جیمس جۆیس 

رۆمیۆ و جولیێت