درەخت وەك دژە گەرما

ئاسۆ گەڵاڵی*
درەختەكان لە گرنگترین هۆكارەكانی ژینگەن و كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر ئاو و هەوا هەیە. راستییەكی بەڵگەنەویستە، هەر ناوچەیەك درەختی زۆری لێ روێنرابێت، پلەی گەرمای نزمترە لە ناوچەیەكی دیكەی رووتەن و بێ درەخت، ئەمە جگە لەوەی درەختەكان ماڵێكن بۆ هەمەچەشنی زیندەیی و ژیانی بڕێكی زۆر گیاندار و باڵدار، هەروەها درەختەكان توانایەكی زۆریان هەیە لە مژینی بەشێك لە گاز و پیسكەرە هەواییە زیانمەندەكانی ناو كەشوهەوا لە نموونەی كاربۆن.

لاسەنگی ژینگەیی
هەر ناوچەیەك چڕیی سەوزایی و درەختی كەم بێت لە رووی ژینگەییەوە تووشی لاسەنگی ژینگەیی دەبێت، هەمەچەشنی زیندەیی تیایدا بەدی نایەت و هەڵمژین و دەردانی گازەكانی ناو هەوا وەك پێویست نابێت.
یەكێك لە رێگاكانی كەمكردنەوەی گەرمای شارەكان، چاندنی دار و درەخت و دەوەنی هەمیشە سەوزە لە ناوەڕاست و قەراغی جادەكان، ئەم درەختە سەوزانە ئامێز بۆ خۆرە گەرمەكە دەگرنەوە و هەڵیدەمژن، سێبەر بۆ شەقامەكان دروست دەكەن، مرۆڤ و باڵندە و ئاژەڵ و ئۆتۆمبێل و كەرەستەكانی دیكە لە ژێر سایە و سێبەری درەختی سەر شەقامەكاندا دەحەوێنەوە.
ئەمریكا یەكێكە لەو وڵاتانەی بەدەست كەمبوونەوەی رێژەی درەختەوە دەناڵێنێ، بەپێی سایتی سی ئێن ئێنی ئەمریكی بێت ساڵانە تەنیا لەو وڵاتە ملیۆنان درەخت كەم دەكەن، بەهۆی رووداوە سروشتییەكانی وەك (ئاگر، مێرووەكان، نەخۆشی و گەردەلوول)ەكانەوە، ئەمەش رێژەیەكی مەترسیدارە هەڵبەت جگە لەو هۆكارانەی پەیوەندییان بە مرۆڤەوە هەیە، لە نموونەی دروستكردنی باڵەخانە و شەقام و شوێنی نیشتەجێبوون لەجێگەی پڕ لە درەخت و دارستان و نیمچە دارستان.
بەپێی توێژینەوەیەكی زانكۆی ویسكۆنسین مادیسین، درەختەكان دەتوانن پلەی گەرمای زەوی لە وەزری هاویندا بە تێكڕایی 10 پلەی فەهرەنهایت داببەزێنن.

خزمەتگوزارییەکی نوێ
ئێستا كۆمپانیای گوگڵ خزمەتگوزارییەكی نوێی بۆ وڵاتە پێشكەوتووەكان هەیە بەناوی (Tree canopy Lab) كە نەخشەسازیی شارەكان بەكاردەهێنێت، لە ئاسمانەوە وێنەی گرتووە و بەراوردی پلەی گەرما، چڕیی دانیشتووان، رێژەی رووپۆشی درەخت و سەوزایی و دابەشبوونی بەسەر گەڕەكەكاندا لێك دەداتەوە و هاوكاریی شارەوانی شارەكان دەكات بۆ پاراستنی هاوسەنگیی پلەی گەرمی، بەوپێیەی ناوچە قەرەباڵغەكان و شارەكان پێویستیی زیاتریان بە درەخت و سەوزایی هەیە، چونكە بیناو باڵەخانە و شەقامەكان بە چیمەنتۆ و بلۆك و ئاسن و كانزاكانی دیكە روپۆش كراون، ئەمانەش یان گەرماكە دەدەنەوە یان لە رۆژدا هەڵیدەمژن و بەشی شەویشی لێ پاشەكەوت دەكەن، هەر بۆیە باشترین دژە گەرما بۆ شارە قەرەباڵغەكان، سەوزایی و درەختەكانە.
لە كوردستانیش بەشێكی زۆر لە خانووەكان بە درەخت و سەوزایی رازاونەتەوە، خاوەنی چەند ماڵێكم بینیوە خانووەكانیان پڕ كردووە لە گوڵ و گوڵزار و درەختی جۆراوجۆر، زۆر بە متمانە بەخۆبوون و دڵنیاییەوە دەڵێن، ماڵی ئەوان لەڕووی پلەی گەرمی و فێنكییەوە زۆر جیاوازە لە ماڵی ئەو دراوسێیانەیان كە لە هەمان كۆڵاندان و هاوشێوەی ئەمان گرنگیان بە سەوزایی ناوماڵ نەداوە.

راپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان
بەپێی راپۆرتێكی نەتەوەیەكگرتووەكان، جیهان رۆژانە دوو هەزار هێكتار زەویی كشتوكاڵی لەدەست دەدات ئەمەش بەهۆی خوێی خاك و گەرما و نەبوونی سیستمێكی گونجاوی دابەشكاریی ئاوەوە. لە هەمانكاتدا تەواوی راپۆرتە جیهانی و ژینگەییەكان هێما بۆ زیادبوونی بەردەوامی پلەی گەرمی و گەرمبوونی زیاتری زەوی دەدەن، واتە كەمبوونەوەی دارستانەكان بەهۆی ئاگر و كەمبوونەوەی زەویی كشتوكاڵی و روپۆشە سەوزەكان هاوتەریب لەگەڵ یەكتر زیاد دەبن و پەیوەندییەكی راستەوانەیان لەگەڵ یەكدا هەیە.
ئەمساڵ گەرما وڵاتانی ئەوروپای بەگیر هێناوە، سەدان كەسی كوشتووە و هەزارانیشی رەوانەی نەخۆشخانە كردووە، بەپێی پێشبینیی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی، 92 ٪ ی دانیشتووانی زەوی لەژێر مەترسیی تووشبووندان بە پیسبوونی هەوا، بەو پێیەش پێشبینی دەكرێت لە ساڵی 2050  دا 70 ٪ دانیشتووانی زەوی لەناو شارەكاندا بژین، هەر بۆیە مەترسییەكانی زیانمەندبوون بە پیسبوونی ژینگە لەسەر مرۆڤەكان زیاتر و زیاتر دەبێت، بەڵام درەختەكان دەتوانن لەڕێگەی سێبەر و بە هەڵمبوون و هەناسەدانی تایبەتییەوە وەك پزیشكێك بەشێكی زۆری مەترسییەكان كەم بكەنەوە.

مەترسییەکانی سەر ژینگە
مەترسییەكانی سەر ژینگە و گۆڕانكارییە خێرا ژینگەییەكان، هانی وڵاتانی داوە هەڵمەتی زەبەلاحی ملیۆن و ملیاری بۆ چاندنی درەخت و زیادكردنی رێژەی سەوزایی زیاد بكەن. حكومەتە تێگەیشتووەكان دەزانن، زیادبوونی درەختەكان كاریگەریی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، كورت مەودا و درێژ مەودایان بۆ دابەزاندنی پلەی گەرمی لە شەقامەكاندا هەیە، بەڵام بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان، جگە لەوەی هەڵمەتی ئەوتۆی فراوان بۆ چاندنی درەخت بەڕێوە ناچێت، شارەكانمان هێشتا لە ئاستی ستانداردی سەوزایی شاری ئاساییدا نین، تەنانەت ئەو درەختانەی لە رابردوودا چێنراون و یان بە خۆڕسکی رواون خزمەتیان ناكەین و ئەوەتا رۆژانە وشكبوون و كزبوونیان دەبینین. بێگومان ئەمەش شەمەندەفەری گەرمبوونی كەشوهەوای خێراتر كردووە و دەستێكی خێریش نییە رۆڵی كاریگەر لە خاوكردنەوەی ئەو شەمەندەفەرەدا بگێڕێت و هەناسەیەك بۆ خەڵك و خاكی كوردستان بگێڕێتەوە.

*ئەندازیاری كشتوكاڵی