بۆردی ئەرشیف و مێژوو یەکێکە لە بۆردەکانی سەربە مەکتەبی گەشەپێدانی بیر و هۆشیاریی ی.ن.ک و سەرەڕای کەمی تەمەنی ئەو بۆردە، بەڵام هەر لە سەرەتاوە بە گوڕوتینێکی زۆرەوە کەوتوونەتە کۆکردنەوەی دیکۆمێنت و زانیاریی ورد لەسەر کۆی سێکتەرەکانی یەکێتی لە شاخ و شار، لەو رووەشەوە لەو ماوە کەمەدا چەندین بەڵگەنامە و زانیاریی و فیلمی دیکۆمێنتاریی و وێنەیان کۆکردۆتەوە کە لە بەرنامەیاندایە بیانکەنە کتێب و وەک کۆی مێژووی شۆڕشی نوێ لە فەوتان رزگاریان بکەن و بیخەنە بەردەم نەوەکانی داهاتوو، ئەم کتێبەش کە تۆمارێکی ناوو کارو چالاکییەکانی سێکتەری تەندروستیی شۆڕشە، یەکێکە لەو بەرهەمە ناوازە و سەنگینانە. لەو بارەیەشەوە هەڤاڵ خەمینە ساڵح ئەندامی سەرکردایەتی و لێپرسراوی بۆردەکە روونکردنەوە لە سەر وردەکاریی کتێبەکە و ئامانج و بەرنامەکانی داهاتووی بۆردەکەیان دەدات.
ناساندنی بۆردەکە
لەبارەی ناساندنی بۆردی ئەرشیف و مێژووەوە روونیکردەوە کە ئۆرگانێکی سەربە مەكتەبی گەشەپێدانی بیر و هۆشیارییە، ساڵی 2020 بەپێی مادەی (49) بڕگەی (ج) لە پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی دامەزراوە و پەسەندكراوی چوارەمین كۆنگرەیە و ئەرکی ئەرشیفكردن و دیكۆمێنتكردنتی مێژووی ی.ن.ك و شۆڕشی نوێی گەلی كوردستانە، لە رێگەی چاپكردنی کتێب و نامیلكە و بەرهەمهێنانی فیلمی دیكۆمێنتاری تایبەت بە رووداو و بەسەرهات و داستانەكانی ئەو قۆناغە و تۆماركردنی ئەرشیفی زارەكیی شۆڕشی نوێی گەلەكەمان.
بۆچی بڕیاری ئەم پڕۆژەیە درا؟
خەمینە ساڵح لەوبارەیەوە دەڵێت:: دوای وردبوونەوە و تێڕامانێكی زۆر سەبارەت بە مێژوو و خەبات و قوربانی و داستانەكانی شۆڕشی نوێی گەلەكەمان، گەیشتمە ئەو بڕوایەی كە گەلی كوردستان بەگشتی و شۆڕشی نوێی گەلەكەمان بەتایبەتی، وێڕای تۆماركردنی مێژوویەكی پڕ لە قوربانی و سەروەریی، كەچی وەكو پێویست ئەرشیف و بەڵگە و دیكۆمێنتەكانی كۆنەكراونەتەوە و چاپ و بڵاونەكراونەتەوە، بۆیە بڕیارمدا هەموو توانای خۆم لە پێناوی پاراستن و تۆماركردنی ئەو مێژووە و ئاشناكردنی بە نەوەكانی داهاتوو بخەمەگەڕ.
هەروەها ئاماژەی بەوە داوە کە مێژوو و خەباتی ی.ن.ك، تەنها مێژووی حزبێك نییە، بەڵكو بەشێكی گەورەیە لە بەرخۆدان و قارەمانێتی نەتەوەیەك، بۆ ئەو مەبەستە بە گرنگم زانی وەكو خۆی ورد و درشت، رووداوەكان لە زاری شایەتحاڵەكانەوە تۆماربكەین، كە خودی خۆشم وەك شایەتحاڵێكی بەشێكی نەهامەتی و كارەساتەكانی نەتەوەی كورد، باشتر لەوە تێدەگەم كە دەبێت هەموو ئەو رووداو و بەسەرهاتە هەمەجۆر و كارەساتە بێشومارانە بە جۆرێك تۆمار بكەین و بنووسینەوە كە لە زۆرترین دیدی جیاوازەوە سەرچاوەی گرتبێ، لەبەرئەوەی بەڕاستی شۆڕش، قوربانی و گیانفیدایی و خۆڕاگریی زۆری پێویست بووە.
دەبوو ئاوڕ لەم بوارەش بدرێتەوە
خەمینە ساڵح هەروەها دەڵێت: كاتێك لە هەر قۆناغ و بەسەرهات و رووداوێكی شۆڕش ورد دەبینەوە، دەبینین پێشمەرگە و سەركردەكان چەندە ئەركیان سەخت و چەندە رۆڵیان كاریگەر بووە، ئەوەشی كە پێموابوو بەپێی پێویست رۆڵ و قوربانییان ئاماژەی پێنەدراوە، یان فەرامۆشكراون، پزیشك و برینپێچانی شۆڕش بوون. هەربۆیە بە باشمانزانی چ وەك بەرزنرخاندنی ئەرك و ماندووبوون و تێكۆشانیان، چ وەك تۆماركردنی بەشێكی دیكەی مێژوو و سەروەریی و قوربانییەكانی ی.ن.ك، دەرفەتیان بۆ بڕەخسێنین تا لە زاری خۆیانەوە تەواوی راستییەكان بگەیەننە دەستمان. هەروەها ناكرێت رۆڵی توێژەكانی دیكەی بەشداری شۆڕش فەرامۆش بكەین وەك: (بێتەلەكان، پارتیزانەكان، نووسەر و ئەدیب، مامۆستایانی شاخ و دادوەرانی شاخ...هتد)، كە خوا یاربێت هەریەك لەم توێژانە لە پڕۆژەكانی داهاتووماندا، لە زاری خۆیانەوە رووداو و بەسەرهاتەكانی شۆڕش دەنووسینەوە و لە دووتوێی چەند کتێبێكدا كۆیان دەكەینەوە و چاپیان دەكەین. بە جۆرێك هەر کتێبێك باس لە یەكێك لەو توێژانەی شۆڕش دەكات.
ئەو ئەندامەی سەرکردایەتی هەروەها دەڵێت لە کتێبەکەدا تیشك خراوەتە سەر خەبات و تێكۆشانی ئەوانەی پزیشك، یاریدەدەری پزیشك و برینپێچ بوون، واتە هەموو ئەو هەڤاڵانەی لە بواری تەندروستیی شۆڕشدا خزمەتیان كردووە و یارمەتیدەری زۆر گرنگ بوون بۆ بەهێز هێشتنەوەی شۆڕش، بەجۆرێك هەندێك جار خوێنی خۆیان بە پێشمەرگەی بریندار بەخشیووە.
گوڕینەوەی خۆشگوزەرانی بە مەترسیی ژیانی پێشمەرگایەتی
كاری پزیشكی، پیشەیەكی دەگمەن و تایبەتە، دەكرا ئەو تێكۆشەرانە لەناو شاردا پاڵپشت بە پیشەكەیان، ژیانێكی شایستە و باش دەستەبەر بكەن و بگوزەرێنن، بەڵام ئەوان ئەو ژیانەیان وەلانا و لەپێناوی سەربەخۆیی و سەروەریی میللەتی كورددا شۆڕش و خەباتیان هەڵبژارد. گیانی خۆیان لەسەر دەستیان دانا و گوند بە گوند و شاخ بە شاخ لەپاڵ هێزی پێشمەرگەی کوردستاندا، بوون بە هەتوانی برینەكان. ئەوانە خەباتگێڕبوون و لە كاتی شەڕدا پێشمەرگەی بەجەرگ بوون و لەكاتی پێویستیشدا پزیشكی میهرەبان و تیماركەری برینەكانی پێشمەرگە و گوندنشینان بوون. بۆیە رێزلێنان و بەرزڕاگرتنی مێژووی خەباتیان كەمترین ئەمەكە بۆیان.
خەمینە ساڵح راشیگەیاندووە کە سەرەتای ئەم پڕۆژەیە نووسەر بە پلانێك دەستیپێكرد، كە دەستپێكەكەی بریتیبوو لە پەیوەندیكردن بە ژمارەیەك پێشمەرگەی دێرین و پارتیزان و پزیشكەوە، لە سەرجەم دەڤەرەكاندا، تا ناوی هەموو، یان زۆرینەی ئەو پزیشك و كارمەند و برینپێچانە بە دەست بهێنین، كە لە رۆژگاری شۆڕشدا لە خەبات و ئەركدا بوون و بە سەدان نەشتەرگەرییان بۆ پێشمەرگە کردووە و هەزاران كاری برینپێچییان بۆ پێشمەرگە و هاووڵاتی کردووە و بە دەیان كەسیان لە مردن رزگار كردووە. بۆیە ناكرێت رۆڵی ئەو چینە گرنگەی شۆڕش هاوشانی سەرجەم چینەكانی دیكە نادیدە بگیرێت، کە هاوشانی پیشەكەیان، پێشمەرگە و شۆڕشگێڕیش بوون.
وتیشی: بە باوەڕی من پیشەی پزیشكی پلەیەكی تایبەت و باڵایە، ئەوانە دەیانتوانی ژیانێكی خۆش و ئاسوودە بۆ خۆیان و خانەوادەكانیان دابین بكەن، لە رووی ئابووری، كۆمەڵایەتی و زانستییەوە، بەڵام ئەوانە كەسانێك بوون ئامادەبوون ژیانێكی خۆش و شایستە بگۆڕنەوە بە ژیانێكی دەربەدەریی و پڕ مەترسی، مەگەر تەنها پاڵنەرێكی نەتەوەیی زۆر بەهێز هەبێت، كە ببێتە هۆی ئەوەی پزیشكان بڕیارێكی لەو جۆرە بدەن، كە دەستبەرداری ئەو هەموو خۆشی و ئارامییەی ژیانی شاریان بن، لە پێناوی خاك و نەتەوە و ئازادیی و بیر و باوەڕیاندا خەباتی پێشمەرگایەتی هەڵبژێرن و هەم ببن بە پزیشكی شۆڕش و پزیشكی گوندنشینان.
ئاستی دڵسۆزیی كارمەندانی تەندروستی بە جۆرێك بووە، لە دۆخی نەبوونی خوێندا، خوێنی خۆیان بە پێشمەرگەی بریندار بەخشیووە.
لێرەدا بە پێویستی دەزانم زۆر سوپاسی هەموو ئەو هەڤاڵانە بكەم كە كاتی خۆیان تەرخانكرد بۆ ئێمە و هاوكارمان بوون لە گێڕانەوەی بیرەوەریی و رووداوەكانی رابردووی نێو شۆڕشدا، زۆر سوپاسی مامۆستا (گۆران) دەكەم كە ئەركی نووسین و ئامادەكردنی کتێبەكەی لە ئەستۆ گرت و درێغی نەكرد، هەروەها سوپاس بۆ هەموو ئەوانەی بە وشەیەكیش بێت پشتگیرییان كردین و هاندەرمان بوون.
لێرەوە تەواوی كادیرانی تەندروستی بەشدارنەبوو لەم کتێبەدا دڵنیادەكەمەوە، كە ئەم بەرهەمە درێژەی هەیە و بەرگی دیكەی بەدوادا دێت، هەم خۆمان پەیوەندییان پێوە دەكەین، هەم داوا لەوان دەكەین پەیوەندیمان پێوە بكەن.
لە كۆتاییدا بە پێویستی دەزانم سوپاسی بێپایانم ئاڕاستەی سەرجەم هەڤاڵانم لە بۆردی ئەرشیف و مێژوو بكەم، كە هەردەم خۆنەویستانە ئەركەكانی سەرشانی خۆیان رادەپەڕێنن و لەم ئەركە گرنگانەدا بەشداریی كاریگەریان هەیە.
بەو هیوایەم ئەم کتێبە جێگەی رەزامەندیی هەموولایەك بێت و توانیبێتمان وێنایەكی راستەقینەی ئەو رۆژانەی خەبات بخەینە بەرچاوی خوێنەری ئازیز و نەوەی نوێی گەلەكەمان. تا بزانن ئەم ئازادییە بە ئاسانی بەدینەهاتووە و پارێزگاری لێكردنی ئەركێكی نیشتمانی و نەتەوەییە.
بەرچاوڕوونی
تەواوی زانیارییەكانی ژیانی تەندروستكاران، وەكو خۆی دانراونەتەوە، بەجۆرێك ئەوانەی لە ژیاندا ماون لە زاری خۆیانەوە، ئەوانەشی شەهید بوون، یان كۆچی دواییان كردووە لە زاری هاوڕێ یان كەسی نزیكیانەوە وەرگیراوە، بۆیە جگە لە پرسیارەكان، نووسەر تەنیا كاری نووسینەوە، هەڵەبڕی، زمانەوانیی و خاڵبەندیی بۆ چاوپێكەوتنەكان كردووە. بێ جیاوازیی پەیوەندیی بە پزیشكان و كارمەندانی تەندروستیی شۆڕش و هاوڕێ و كەسوكاریانەوە كراوە، هەروەها ناوی پزیشكان و كارمەندانی تەندروستی بەبێ جیاوازی بە ریزبەندی ئەلفبای كوردی دانراون.
كۆتایی
لە كۆتاییدا ئەم کتێبە پێشكەشە بە: گیانی رەوانشاد سەرۆك مام جەلال، شەهیدانی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی شۆڕش، تەواوی شەهیدانی نیشتمان، پزیشكان و كارمەندانی تەندروستیی شۆڕش، كەسوكاری سەربەرزی شەهیدان، هەموو ئەو بەڕێزانەی كە لە رێگەی یادەوەرییانەوە كۆمەكی ئەم پڕۆژەیەیان كرد، بە هەموو ئەو دڵسۆزانەی كە بە هەر جۆرێك بێت لە نووسین و ئامادەكردنی ئەم کتێبەدا هاوكار و هاریکار بوون.
ناساندنی کتێبەکە
ناوی کتێبەکە: (رەهەندی تەندروستی لە شۆڕشی نوێدا 1976 – 1991، بەرگی یەكەم.
نووسین و ئامادەكردنی: گۆران سەلام محەمەد.
بیرۆكە و سەرپەرشتیار: خەمینە ساڵح ئەحمەد ئەندامی ئەنجومەنی سەرکردایەتی ی.ن.ک و تایپ و هەڵەبڕی و پێداچوونەوەی زمانەوانی و دیزاینی ناوەڕۆکەکەی لەلایەن نووسەری کتێبەکەوە کراوە و دیزاینی بەرگی کتێبەکەش لەلایەن هەرێم عوسمانەوە کراوە و لە چاپخانەی حەمدی چاپکراوە.
ناوەڕۆكی کتێبەکە لە سێ بەش پێکهاتووە:
بەشی یەكەم: پزیشك و نەخۆشخانەكانی شۆڕش كە تەوەرەکانی پزیشكی شۆڕش، نەخۆشخانەی مەڵبەندەكان (سەرەكییەكان)، نەخۆشخانەكانی دیكە (لاوەكییەكان)، پزیشكی تیپ لەخۆ دەگرێت،
بەشی دووەم: دەزگای تەندروستیی كوردستان و رێكخراوی فریاكەوتنی كوردستان، ئەویش لەم تەوەرانە پێكهاتووە: دەزگای تەندروستیی كوردستان KHF، قۆناغەكانی كاركردنی دەزگای تەندروستیی كوردستان، قۆناغی مەفرەزە سەرەتاییەكان 1976 – 1983، قۆناغی گفتوگۆی شۆڕش لەگەڵ حكومەتی پێشووی عیراق، قۆناغی دوای گفتوگۆ و دامەزراندنی دەزگای تەندروستیی كوردستان، كۆمەڵەی فریاكەوتنی كوردستان Kurdistan Relief Association (KRA)، قۆناغی دوای ئەنفال (سنوور و ئۆردوگاكانی ئێران)، قۆناغی راپەڕینی گەلی كوردستان 1991، پێكهاتەی دەزگای تەندروستیی كوردستان، كار و چالاكییەكانی دەزگای تەندروستیی كوردستان، ناوی پزیشك و كارمەندانی دەزگای تەندروستیی كوردستان.
بەشی سێیەم: ژیان و بیرەوەریی پزیشكان و كارمەندانی تەندروستیی شۆڕش بە ریزبەندیی ئەلفبێی كوردی، پاشكۆی لیستەكان، پاشكۆی بەڵگەنامەكان، پاشكۆی وێنەكان، لیستی سەرچاوەكان، لیستی ناوی هاوكارانی پڕۆژەكە، چاپكراوەكانی بۆرد، بەرهەمەكانی نووسەر.
