دکتۆر جەمال فەتحوڵڵا: کۆیە بنکەی ژیانی گۆتییەکان بووە

كۆیە یەكیك لەشارە  دێرینەكانی كوردستانە، بە شارستانییەت و شوێنەواری كۆن  بەناوبانگە، لەو شارانەی کوردستانە كە رۆڵی خۆی لە بوارەكانی فكری و سیاسی و ئابووریدا بینیوە، چەندین كەسایەتی لێهاتووی لێ لەدایك بووە، كە لە كوردستاندا ناوبانگیان دەركردووە، لەوانە حاجی قادری كۆیی، مەلا محەمەدی جەلیزادە (مەلای گەورە) تایەر تۆفیق...هتد، جگە لەوەی ئەم شارە پێگە جوگرافیەكەی و تایبەتمەندییە تۆبۆگرافیەكەی هەردەم دەروازەیەكی ستراتیژی بووە بۆ سەر رێگەی كاروانە بازرگانییەكان و كاریگەری لەسەر هەست و بیر و هۆشی دانیشتوانەكەی بە درێژایی مێژوو بەجێهێشتووە، هەر لەبەر ئەم هۆكارانە، هەمیشە گۆرەپانی ململانێ و زۆرانبازی هێزە داگیركارەكانی قۆناغە مێژووییە جیاجیاكان بووە، بۆ قسەكردن و تیشك خستنە سەردیرۆكی ئەم شارە، بەرێز دكتۆر جەمال فەتحوڵڵا مامۆستای زانكۆی كۆیە و پسۆری بواری مێژوو  بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانمانی دایەوە.

سازدانی: سەهەند كۆیی

دكتۆر جەمال فەتحوڵڵا

*دکتۆر جەمال رەگ و ریشەی ناوی شاری كۆیە لە چیەوە هاتووە؟
 -  سەبارەت بە كۆیە و رەگ و ریشەی ناوەكەی بیروڕای جیاواز هەیە. لە پێش سەرهەڵدانی ئاینی ئیسلام ناوی (كۆسار) بووە كە وشەیەكی زەردەشتییە بەمانای ناوچەیەكی بەرز و شاخاوی دێت. لەكاتی هاتنی لەشكری ئیسلام بۆ ناوچەكە ناوی (كۆهسار) بووە بەواتای ناوچەیەكی شاخاوی بەردەڵان. كەریم شارەزا لەو بڕوایەدایە كە ناوی شارەكە (كۆ)یە بەواتای كۆكردنەوەی ژمارەیەك دانیشتوان لە ناوچەیەكدا، یان بەمانای (كێو)ی كوردیە، یان (كوە)ی فارسییە. مەسعود محەمەد پێی وایە ناوی شارەكە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە كەسێك لە بەشەكانی شارەكەی بڕوانێ بەشێوەیەكی كۆكراوەیی دێتە بەرچاوی، واتە لەسەر شێوەی (سریا)كە بەمانای (كۆ)دێت لە زمانی كوردیدا. ئێمە پێمان وایە كەناوی (كۆیە) لەوەوە هاتووە كە لە سێ لاوە بەچیا و كێو دەورە دراوە و كاتێك خەڵك تێیدا نیشتەجێبوون ناونراوە بە (كۆسار) ئەوجا بەتێپەڕبوونی كات ئەم ناوە كورت كراوەتەوە و بۆتە (كۆ) یان (كۆیە) هەروەك حاجی قادری كۆیی لە هۆنراوەیەكدا دەڵێ:
لەمابەینی بەهارا شارەكەی كۆ

قوبەی كشمیری دابەرشەق وەكو كۆ

* مێژووی دێرینی کۆیە لە کەیەوە دەست پێدەکات؟
-  كۆیە شارێكی دێرینی كوردانە، بەرلەوەی شاری سلێمانی دروست بكرێ، لەهەموو ئەو رووبەرە فراوانەی باشوری كوردستان كە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی هەولێر و باكوری كەركوك و رۆژئاوای مەهاباد و سنە، تاكە یەك ئاوایی هەبوو بێ لەشار بچێ كۆیە بووە. ناوچەی كۆیە لەچاخەكۆنەكاندا بنكەی ژیانی نەتەوەی ئاری بووە بەناوی (گۆتی) كە لەدەوروبەری زێی كۆیە دەژیان و كوردەكانی ئەمڕۆ بەشێكن لەوانە. شاری كۆیە دوچاری هێرشی داگیر كاری زلهێزەكانی سەردەمە كۆنەكان بووە لەوانە: ئاشوری، میدی، ئەخمینی، فرسی، ساسانی، سوپای عەرەبە موسوڵمانەكان، عوسمانییەكان، میرنشینە كوردییەكان (ئەردەلان، بابان، سۆران). لەكۆتایی سەدەی حەڤدەهەمدا كۆیە خاوەنی میرنشین بووە تەنانەت هەولێر و ئاڵتون  كوپری و شەقلاوە و رانیە و قەڵادزێ تاساڵی 1710 سەر بە كۆیە بوون. ئەو كاتە كۆیە پارێزگار بووە، هەروەها گەلێ جاریش ناوی كویسنجق بوو، واتا پارێزگا ئەو كاتە بوو كە سێ فەوجی سەربازی هەبووە. 

*بۆ یەکەمجار كەی دام و دەزگای میری لە كۆیە دامەزراوە؟
-  كۆیە لەچاو زۆر لەشارەكانی تردا زووتر دام و دەزگای میری لێ دامەزرا، بۆ نمونە فەرمانگەی پۆستە 1875، فەرمانگەی تاپۆ 1880، یەكەم قوتابخانەش لە ساڵی 1880، دادگا 1894 لە کۆیە دامەزراوە، تەنانەت كاتێ مەلای گەورەی كۆیە بووە بە قازی شەرع بڕیاریدا لەساڵی 1919 زمانی كوردی بەكاربهێنێ لەپڕۆسەی دادگایی كردن و تۆماركردنی كۆنووسەكاندا .

*سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانی بەرامبەر بە خەڵكی كۆیە و ناوچەكەی چۆن هەڵدەسەنگێنێ؟
- عوسمانییەكان وەك هێزێكی داگیركەر كە بەناوی ئیسلامەوە فەرمانڕەواییان دەكرد، كاربەدەستانیان جێگەی نیگەرانی خەڵكی كۆیە و ناوچەكەبوون، چونكە بەردەوام خەریكی پیادەكردنی سیاسەتێكی سەركوتكەرانە بوون و هەمیشە لەخەمی كۆكردنەوەی باج و تاڵاندا بوون، ئەمەش بوو بەمایەی سەرهەڵدانی گرانی لەساڵی 1917، گەر چەند كەسایەتییەكی كۆیی دەوڵەمەند و سەخی نەبوایە وەك: حەماغای گەورە (حەماغای غەفوری) و مەلای گەورەی كۆیە، ئەوا بەهەزاران كەس لەبرسان گیانیان لەدەست دەدا. جگە لەوەی كاربەدەستانی عوسمانی هەرگیز ئەو ناوچە كوردیانەیان بە بەشێك لە قەڵەمڕوی ئیمپڕاتۆرییەتەكەیان نەزانیوە و رەفتارەكانیان گەواهی ئەو راستیانەن، كە زیاتر گەندەڵ و بەرتیل خۆربوون، سڵیان لە ئەنجامدانی هیچ كردەوەیەك نەدەكردەوە كەتیایدا رێگە خۆشكەر بێت بۆخۆدەوڵەمەندكردن، هەربۆنمونە ژمارەیەك باجیان دانابوو وەكو باجی مەڕانە، قاورمانە، جەمەدانیانە، كراسانە، عوسمانییەكان بەهیچ شێوەیەك بایەخیان بەخوێندن نەدەدا بەپێچەوانەوە هەموو توانایەكیان بۆپوچەڵكردنەوەی هەرهەوڵێك لەمڕووەوە خست بوویە كار، تەنانەت ئامادەنەبوون یەك دەرگای خوێندن بكەنەوە، چونكە لەسەرئایندەی خۆیان بە مەترسیان دەزانی.

*بەڵگە چییە بۆئەوەی کۆیە شارستانییەتی مێژووییە؟
-  شاری كۆیە لەو شارە مێژوویی و دێرینانەیە كە لەبنیاتنانی شارستانییەتدا جێی پەنجەی دیارە، بوونی ژمارەیەكی زۆر لەشوێنەوار و دۆكیۆمێنت بەڵگەی دروست و حاشا هەڵنەگرن لەوەی ئەم شارە خاوەن رابردوویەكی قووڵە. كۆیە لەو شارانە نییە كە لەدەشتایان و لەڕۆخی زێیەكدا بەڕێك و پێكی دروست كرابێ، بەڵكو شارێكی دێرینە و وێران بووە و جێگۆڕكێی پێكراوە و تازەكراوەتەوە، كۆیە لەسێ جێگە دروست كراوە، یەکەم: ئەسكی كۆ، ئەمە گوندێكی بچوكە كەوتۆتە رۆژهەڵاتی شاری كۆیە . دووەم: كاولە كۆ، ئەمە لە ئاشانەوە دەست پێدەكات تا سەروچاوەی حەمامۆك كە كەوتۆتە باكووری شاری كۆیە . سێیەم: فیتنە كۆ، كە جێگای ئێستای (كۆیە)یە لەناوەكەی ئاشكرایە كە ئەم شارە دووچاری شەڕ و كوشتارێكی زۆربووە و خوێنی لێ رژاوە. لەشوێنەوارە دێرینەكانی ئەم شارەش كە ژمارەیان لە (100) شوێن زیاترە بەناوبانگترینیان (قەڵای شیلە، باواجی، مەربێن قەدیشە (شێخ محمدی دێرێ)، خرابە، ئەسكی كۆیە، دۆڵی سماقوڵی، قاز بەگیان، سوێرەلە، ساتو قەڵا، قەیسەری، چنارۆك، گۆمەشین خرابە، میر سەید، گۆمەشین شێخانی، شاخە پیسكە، قشلەی كۆیە، میرسەید، ئیلەڵڵا، قەیسەرییان)
+راوبۆچوونی خەڵكی كۆیە بەرامبەر بە لكاندنی ویلایەتی موسڵ بە عیراقی عەرەبی چۆن لێك دەدەیتەوە؟
-  لەسەردەمی دەسەڵاتدارییەتی دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی قاجاریدا، تاهاتنی ئینگلیزەكان بۆناوچەكە / ساڵی 1918 هیچ قەوارەیەك بەنێوی عیراق نەبووە، بەحوكمی ئەوەی نیشتمانی كوردان لەڕووی جوگرافی و كەش و هەواوە زۆر لەناوچەی عەرەبی جیاوازە، بۆیە زاناو مێژوو نووسەكانی پێشوو، ناوچە كودییەكانیان بە (اقلم الجبال) ناوبردووە، ناوی عیراقی ئەمڕۆ لەسەردەمی یۆنان و رۆمانەكاندا بەوڵاتی دوزێ‌ (میسۆ پۆتامیا) هاتووە .
عیراق بەچەمكە تازەكەی لەسنوری باكووردا هەرگیز لە هیت و تكریت، واتە لەزنجیرە بەرزایی حەمرین تێنەپەڕیوە .
ویلایەتی موسل، كە پێشتر ویلایەتی شارەزوور بوو ناوچەكانی (موسل و هەولێر و سلێمانی و كەركوك)ی لەخۆ دەگرێت .
دوای داگیركردنی عیراق لەلایەن بەریتانیا لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمدا، لەهەوڵی بەردەوام بوو، بۆ لكاندنی ویلایەتی موسل (باشووری كوردستان) بە عیراقی عەرەبی، لەمڕوویەوە رووبەڕووی ململانێیەكی توند بووە لەگەڵ توركیا. دواتر كۆمەڵەی نەتەوەكان لیژنەیەكیان دروست كرد بۆ راپرسی گشتی، ئیتر چاویان بەچەندین كەسایەتی كورد كەوتوو لەساڵی 1924 زۆربەی بۆچوونی ئەو كەسایەتیانە خوازیاری سەربەخۆیی وڵاتی كوردان بوون، لەم روویەوە خەڵكی سلێمانی و كۆیە و پشدەر و كەركوك داوای سەربەخۆیی تەواوی گەلی كوردیان كردووە، بەڵام هەولێر و ناوچە كوردنشینەكانی شاری موسل رازی بوون بەلكاندنی ویلایەتی موسل بە عیراقی عەرەبی بە مەرجێك خواستە نەتەوەییەكانی كورد دابین بكرێ .

*كەی هەستی نەتەوایەتی لەناو خەڵکی كۆیەدا چەكەرەی کرد و گرنگترین هۆكارەكانی كامانەن؟
-   دوای جەنگی جیهانی یەكەم هۆشیاری نەتەوەیی لەكوردستاندا بەرەو گەشەسەندن چوو، ئەم هۆشیارییە زیاتر لەباشووری كوردستان هەستی پێدەكرا .
بە درێژایی مێژووی نوێ و هاوچەرخ، رۆڵی كۆیە لەبواری خەباتی نەتەوەیی دا دیار و بەرچاو بووە، هۆكاری ئەمەش بۆ كۆمەڵێك فاكتەر دەگەڕێتەوە لەوانە: كاریگەری هۆنراوە نەتەوەییەكانی شاعیری گەورەی كورد حاجی قادری كۆیی، كە سەرتاپای ژیانی خۆی بۆخزمەتكردنی نەتەوەكەی تەرخانكردبوو هەموو هەوڵەكانی چڕكردبۆوە بۆهۆشیاركردنەوەی گەلەكەی و دەستنیشانكردنی ئەو كۆسپانەی كە لەبەردەم دروستبوونی قەوارەیەكی سیاسی نەتەوەیدا بوونە رێگر .
جگە لەحاجی، مەلا محەمەدی جەلیزادە ناسراوە بە زانایەكی بەتوانا و لێهاتوو، لەهەمانكاتدا هەڵگری بیرێكی نەتەوەیی بوو، هەمیشە رێگەی ئازادی و سەربەخۆی نیشانی نەتەوەكەی داوە. زیاتر لەوانەش ژمارەیەك لەو مامۆستایانەی كە ئینگلیزەكان لە سلێمانییەوە لەبەر چالاكی نەتەوایەتییان گوێزرابوونەوە كۆیە، لەوانە سالح قەفتان و...هتد. ئەمانە رۆڵی بەرچاویان لە هۆشیاركردنەوەی خەڵکی كۆیە بینی بە ئاڕاستەی جۆشدانی خەباتی نەتەوایەتی لە پێناو دەستەبەركردنی خواستە رەواكانی كورد. لەم رووەوە كەسایەتییەكانی كۆیە بەشداری كارایان لەدامەزراندنی كۆمەڵەی داركەر و هیوا و ڕزگاری و پارتی دیموكراتی كوردستاندا بینی.

*رۆڵی كۆیە لە بزوتنەوەی  رۆشنبیری كوردیدا چۆن لێك دەدەیتەوە؟
- كۆیە لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە خاوەنی (18) مزگەوت و تەكیە و خانەقا بوو، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ كە ئەم شارە مەڵبەندێكی ئەدەب دۆست و زانست پەروەر بوو، چونكە هەریەك لەم مزگەوتانە مەدرەسەیەكی تێدا بوو بۆ پێگەیاندنی فەقێ و مەلا، كە نمونەی رۆشنبیری ئەوسابوون زۆربەی ئەو فەقێ و مەلایانەش یان شاعیر یان شعر دۆست و هونەر پەروەربوون .
ئەم مزگەوتانە بەدەیان كەڵە شاعیر و زانای لێ پەیدابوو لەوانە (قاسد، حاجی قادری كۆیی، حاجی مەلا عەبدوڵای جەلیزادە، شێخ رەزای تاڵەبانی، ئەختەر، مەنفی، سافی، مەلای گەورە، حوسەینی، مەلا راجی، ملا محەمەد (دلاوەر)، عەونی، شێخ محیی الدین، شێخ ئەحمەد بەرزنجی، مەلا كەریم مونتەزەری، عەبدولفەتاح حەوێزی، دڵدار، دڵزار، زەكی هەناری، مەلا سابیر مەیلی، سامی عەوداڵ، رۆستەم حەوێزی، ئیبراهیم برژاو، كەریم شارەزا، مەجید ئاسنگەر، خوشكە فریشتە و...هتد. مەلای گەورەی كۆیە رۆڵێكی پێشڕەوانەی لەپڕۆسەی خوێندن و ئاڕاستەكردنی خوێندكاراندا بینیوە ئەم زانایە لەساڵی 1924 كچێكی خۆی بەناوی (نەجیبە) ناردە بەرخوێندن لەگەڵ كوڕاندا دەوامی كردووە، ئەم هەنگاوەی مەلای گەورە جێگای سەرسوڕمانی خەڵكی ئەوكاتە بوو، چونكە ژمارەیەك خەڵك هەبوون تەنانەت ئامادە نەبوون كوڕەكانیان بنێرنە قوتابخانە، ئەم كارە بە نمونەیەكی زۆر دەگمەن لەعیڕاق هەژمار دەكرێ.

کاروانسەرای کۆیە

*سەردەمانێك كۆیە ناوەندێكی بازرگانی گەورە بووە، هۆكاری ئەم دیاردەیە چییە؟ لەبەرچی دوای جەنگی جیهانی یەكەم ئەم پێگە گرنگەی لەدەستدا؟
-  لە پێش جەنگی جیهانی یەكەمدا دوو سەرچاوە، وایان  لە كۆیە كردبوو كە ببێتە ناوچەیەكی گرنگی ئابووری كە ئەمانەن: هەڵكەوتەی جوگرافی شارەكە كە كەوتبووە سەر رێگەی بازرگانی ترانزێتی سوریا لەلایەكەوە و باكووری رۆژئاوای باكووری ئێران لەلایەكی ترەوە .
كۆیە بەپێی سەردەمی خۆی ناوچەیەكی گەورەی پیشەسازی چنین و هۆنینەوە و چەك دروست كردن و مافووری كوردی و لباد و پێڵا و جەڕە و گۆزە و كاروباری پێداویستی كشتوكاڵ و كێڵان و ئاش بووە .
بەڵام دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بارودۆخی ئابووری كۆیە بەرەو خراپی چوو، لەبەر ئەو شوێنەوارەی كە رووداوەكانی جەنگ لەسەر ژیانی خەڵكی شارەكە و دەورو بەری بەجێیان هێشتبوو، بە لەدەستدانی ژمارەیەكی زۆر لە لاوەكان بەهۆی پەیڕەوكردنی سیاسەتی رەشبگیری دەوڵەتی عوسمانی، بەتاڵانبردنی سامان و قركردنی دانیشتوانەكەی مانەوەی كۆیە بەقەزا و بوونی هەولێر بە پارێزگا (لیوا) لەساڵی 1918 دا. وەستانی داهاتی ترانزێت، كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی ئابووری كۆیە بوو. نەمانی رێگەی گواستنەوە بەكاروانی وڵاغ بەهۆی پەیدابوونی ئۆتۆمبێل و كردنەوەی رێگەی هاملتۆن و هاتنی كەل و پەلی نوێی ئەورووپی بەنرخێكی هەرزان و بە كوالێتێكی بەرز، هانی خەڵكی دا كەواز لەكڕینی کەل و پەلی ناوخۆ بێنن.
شارۆچكەی تەق تەق لەساڵی 1841ەوە بەكرئاغای حەوێزی دەست نیشانی شوێنەكەی كرد وەك بنكەیەك لەسەر زێی بچووك و كە تێیدا كەل و پەلەكانی بە رێگەی ئاوی  بە  بەلەم و كەلك بگوازرێتەوە، بۆ ئاڵتون كوپری و تكریت و بەغداد . كۆیە ناوەندێكی گرنگی بازرگانی بوو، كەل و پەلەكانی تێدا كۆ دەكرایەوە و پەیوەندی پتەوی هەبوو لەگەڵ شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەوانە: مەهاباد و سنە و هەندێ جار تەورێز، هەروەها بۆ موسل و حەلەب . كە ئەمانە هەمووی بوونە مایەی گەشەكردن و زۆربونی ژمارەی دانیشتوانی، بەڵام حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عیراق بەردەوام دژایەتیان كردووە و هەوڵیان داوە بچوكی بكەنەوە و فەرامۆشی بكەن. چونكە هەمیشە مەكۆی بەرگری و بەرهەڵستی بووە نەك لەسەر ئاستی باشووری كوردستان بەڵكو ژمارەیەك لە تێكۆشەرەكانی لەوانە (بەكر ئاغای حەوێزی، محەمەد تۆفیق وردی، مستەفا خۆشناو) بەشداری راستەوخۆیان لە دامەزراندی كۆماری كوردستان كردووە و كەسایەتییە بەناوبانگەكان لەوانە كاكە زیاد حەماغای غەفوری بەردەوام كۆمەك و هاوكاری چەك و پارەی بۆناردوون .

*رۆڵی نوێنەرانی كۆیە لەپەرلەمانی عیراق لەدوای جەنگی جیهانی دووەم چۆن هەڵدەسەنگێنێ؟
- ئەنجوومەنی دامەزراندن، لەعیراقدا بناغەی یەكەم ژیانی پەرلەمانی داناوە، ئەگەرچی ئەم ئەنجوومەنە نەیتوانی ئامانجە نیشتمانییەكان بهێنێتەدی. سەرەتا كاكە زیاد نوێنەری شاری كۆیە بوو لەپەرلەمان، هەمیشە ئەو پلە و پایەی لەپێناو بەرژەوەندی گەلەكەی خستبووەگەڕ، كاتێك كە راپەڕینە مەزنەكەی كانوونی دووەم 1948 كە بەناوبانگە بەپەیمانی بۆرتسمۆن1948 كە لە نێوان عیراق و بەریتانیا مۆركرا. لەسەروەری عیراق كەم دەكردەوە لە گشت روویەكەوە، هەر بۆیە دەست لە كاركێشانەوەی خۆی راگەیاند. دوای ئەویش مەسعود محەمەد كە هەڵبژێردرا لەساڵی 1953 وەك نوێنەری شاری كۆیە رۆڵێكی كارای بینی لە بەدیار خستنی ئەوكێشانەی كە كورد لەو قۆناغەدا دووچاری ببوو لەوانە: كێشەی بازرگانە گیراوەکان لە باشووری عیراق و كێشەی جوتیارانی دزەیی و كێشەی نرخی توتن. لەم ماوەیەی كە لەپەرلەماندا بوو توانی زۆر بە كارامەیی بۆچوونەكانی خۆی بچەسپێنێ و بێ دەنگ نەبێت لەو ستەمانەی كە لە گەلەكەی دەكرا. لەم رووەوە مرۆڤێكی زانا و بەتوانا بوو لە قسەكردن و نووسین بەزمانی عەرەبی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا وێنەی كەمە هیچ كاتێك پلە و پایەكەی بۆ خۆ دەوڵەمەندكردن و خزمەتی خۆی نەبووە بە وریاییەوە مامەڵەی كردووە و بۆچوونەكانی خۆی سەپاندووە .

* لەبەرچی كۆیە بوو بەناوەندێكی هونەری لەكۆتایی سەرەتای سەدەی بیستەمدا؟ ئایا ئەم دیاردەیە رۆڵی هەبوو لە هەوێنی دروستبونی تیپی باواجی كۆیەدا؟
- كۆیە ژمارەیەك مقام بێژی بەناوبانگی تێدا هەڵكەوتووە كە لە كوردستاندا ناوبانگیان دەركردووە لەوانە مەڕبێن، حەنیلە خڕە، مامە سێوە، تایەر تۆفیق و حاجی گەورە، مەلا ئەحمەد كۆرە، مەلا ئەسعەد، وەستا باقی، چەندانی تر. تیپی مۆسیقای باواجی كۆیە لەساڵی 1957 لەسەردەستی مامۆستا ئەندریۆس خەمۆ، كە بە (باكووری) ناسراوە دامەزرا. لەسەرەتادا وەك تیپێكی قوتابخانەكان دەستی بە كارەكانی كردووە، لە دواییدا گەشەی كردووە و ناویان ناوە (تیپی مۆسیقای باواجی كۆیە) كەسەر بەكۆمەڵەی بوژانەوەی هونەرەجوانەكان لەكۆیە بووە. یەكەم دەستپێكیشی لە 27/3/1958 بووە و یەكەم كۆنسێرتیشیی لەنێو قوتابخانەی كۆیەی كوران پێشكەش كردووە.
لە 1ی ئازاری 1972 مامۆستایان زاهیر محەمەد و ئەنوەرتاهیر و سەردار ئەحمەد مۆڵەتی فەرمیان بۆ تیپەكە وەرگرت. لەساڵی 1972 تاساڵی 1974 نۆزدە بەرهەمیان لەبەغدا و هەشت بەرهەمیان بۆ تەلەفزیۆنی كەركوك تۆمار كرد.
ئەم تیپە رۆڵی باڵای بینی لە بڵاوكردنەوەی چەندین گۆرانی و مقام و لەسەر ئاستی كوردستاندا، لەدوای تیپی سلێمانی بەپلەی دووەم دەهات. چەندین ئاهەنگی قەشەنگی لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان سازداوە، یەكێك لەو فێستیڤاڵانەی مایەی شانازی شارەكە و نەتەوەكەمانە، كە بەگرنگی دەزانم لێرەدا باسی بكەم، ڤێستیڤاڵی ساڵی 1973 بوو كە لەبەغدا سازكرا تێیدا تیپی باواجی كۆیە پلەی دووەمی بەدەست هێنا، كە لەراستیدا شایستەی پلەی یەكەمی هەبوو، ئەم راستییەش ئازاد بیلال دركاندی كە ئەندامێكی كارای تیپەكەبوو، مێژووی چالاكییە نایابەكانی تیپەكە و بەرهەمەكانی گەواهی ئەم راستیانەن. زۆر سوپاس بۆ تۆی ئازیز و ستافی خەمخۆری كوردستانی نوێ بۆ ئەو دەرفەتە هیوادارم توانیبێتمان بە كورتی باسمان لە دیرۆكی ئەو شارە خۆشەویستە كردبێ.