رەخنە و ئەدەبی منداڵان

عـــــــەلی حەمەڕەشید


پێویستە ئەوانەی بۆ منداڵان دەنوسن بەتایبەتی کەسانی گەورە، گرنگی زۆر بدەن بە هونەر و تەکنیکی نووسین و رەچاوی رێزمان و زمانەوانی بکەن و بەها گرنگەکان فەرامۆش نەکەن، هەوڵبدەن  خەیاڵ لە نووسینەکاندا بەکاربێنن و نووسینەکانیش بۆ منداڵی ئەم سەردەمە بن، باسی تەکنەلۆژیا و ئەو ئامێر و تەکنیکە تازانە بکەن کە منداڵی ئێستا بەکاریان دێنن، بەڵام وەکو پێویست سوود و زیانەکانی نازانن و تێکەڵیان کردووە. نووسین بۆ منداڵ واتا ئێمەی گەورە دەبینەوە بە منداڵ و ئەو بەهرەیەی هەمانە لە نووسیندا وەک گەورە لە دیدی منداڵەوە دەبێت بیان نووسین، هەڵبژاردنی بابەت، ناونیشانی بابەت، وشەکان، ئەو وێنە خەیاڵییانەی بە وشە دروستیان دەکەین، مۆسیقای ناوەوەی شیعرەکە، ئەمانە هەموویان کەرەستەی بنیاتنانن و نابێت هەرگیز فەرامۆش بکرێن، نابێت بە کارێکی ئاسان و سوک تەماشا بکرێن، چونکە بیرمان نەچێت بۆ کەسانێک دەنووسرێن جیهانێکی تایبەت و جوانیان هەیە و سبەینێ دەبنە سەرکردە و  پزیشک و مامۆستا و ئەندازیار و پارێزەر و نووسەر و کەسانی سوودمەند کە خزمەت بە خۆیان و نیشتمانەکەیان دەکەن. ئەو وشە و وێنە و بابەتانەی ئاراستەیان دەکرێت لایان تۆمار دەبێت و بیرچوونەوەیان کارێکی ئاسان نییە. 

رۆیشت کتێبێکی هێنا
زۆر جار وشەیەک یان وێنەیەک بۆ چیرۆک یان شیعرەکان دروست کراون ئەگەر نەشیاو بن کاریگەری نەرێنی لەسەر دەروونی منداڵ دروست دەکەن و دەبنە هۆی ئەوەی نەتوانن بەئارامی تەنانەت بشخەون یان یاری بکەن. جارێکیان لەیەکێک لە کتێبخانەکانی ناو شاری سلێمانی لەگەڵ خاوەنەکەی باسی بەرهەمی تایبەت بە منداڵان و تایبەتمەندییەکانم بۆ کرد، لە کاتی وتووێژکردنماندا هەستا و رۆیشت کتێبێکی هێنا و وتی زۆر راستە مامۆستا ئەوەی کە تۆ دەیڵێیت من بە کردار بینیومە لێرەدا بابۆت باس بکەم. وتی ئەم کتێبە  چەند ساڵێک پێش ئێستا کوڕەکەم بردی بیخوێنێتەوە ئەو کاتە پۆلی شەشەمی بنەڕەتی بوو، ئێستا پۆلی 12ی ئامادەییە لەم رۆژانەدا وتی بابە کاتی خۆی ئەم کتێبەم خوێندەوە تا ماوەیەک نە دەمتوانی وەکو پێویست بخەوم چونکە وێنەیەکی تێدا بوو ترسێکی زۆری خستبووە دڵمەوە، نەشمدەوێرا لای کەستان باسی بکەم، وردە وردە دانم بەخۆمدا گرت تا لەبیرم چووەوە، ئێستاش کە ئەو کتێبە دەبینم تەزوویەک بە گیانمدا دێت. وێنەیەک ئەو ترسە دروست بکات، ئەی دەبێت وشەیەک، دێڕێک، شیعرێک، چیرۆکێک دەبێت چی لە منداڵ بکات لەڕووی دەروونییەوە ئەگەر شیاو نەبێت، یان ترس و دوودڵی لای منداڵ دروست بکات. بۆیە دەبێت بەوریاییەوە بنووسرێت و ئەو وێناناش کە بۆ چیرۆک و شیعرەکان دروست دەکرێت لە کتێب و گۆڤارەکاندا شیاو بن.

پەپولەی زەردەخەنە
ئەگەر سەرنج بدەین لەو کتێبانەی کە بەتایبەتی نووسەرەکانیان بۆ منداڵانیان نووسیوە و لێیان  نووسیوە بۆ منداڵان هەندێک ناونیشانی شیعر و چیرۆک دەبینین منداڵ هەر لە ناونیشانەکەیەوە ترس و دوودڵی باڵی بەسەردا دەکێشێت. کە خۆی دەبێت ناونیشانەکان بە جۆرێک بن  سەرنجڕاکێش بن و  منداڵ لەگەڵ بینین و خوێندنەوەی پەپولەی زەردەخەنە بەسەر لێوەکانییەوە بنیشێتەوە و بە پەرۆشەوە  بکەوێتە خوێندنەوەی تەواوی چیرۆک یان شیعرەکە. ئێمە ئەو نمونانە باس دەکەین تەنها مەبەستمان خستنەڕووی ئەو راستییانەیە کە پێوستە بوترێن و ئاگاداریان بین. ئاشکرایە نووسین بەرپرسیارێتییە بەگشتی و بۆ منداڵان بەتایبەتی، چونکە نووسین تەنها وشە ریزکردن نییە، بە کێش و سەروا بۆ شیعر و نووسینی چیرۆک، بەو ئاسانییەش نییە کە زۆر کەس باسی دەکەن، چونکە نووسەری بواری ئەدەبیاتی منداڵان دەبێت لە چەند لایەنێکەوە ئاگاداری ئەو نووسینە بێت کە بۆ منداڵی دەنووسێت و دەیخاتە کتێبخانەی منداڵانەوە، وەک لایەنی تەکنیک و شێوازی شیعر یان چیرۆک، لایەنی زمانەوانی و گرنگیدان بە فەرهەنگی منداڵان، لایەنی دەروونی  زۆر گرنگە و ئەگەر بەوریاییەوە ئاگاداری نەبین کاریگەری نەرێنی لەسەر منداڵ دروست دەکات، لایەنی زانیاری دروست کە زۆرجار دەبینین پێدانی زانیاری نادروست منداڵ دەخاتە دووڕیانێکەوە کە نەزانێ چی بکات، چێژ بەخشین و ئاسودەکردنی منداڵ و کۆتاییەکی خۆشی بەخش و پانتاییەکی باشی خەیاڵ، کە ئەمانەی باسمان کردن. گرنگترین تایبەتمەندییەکانی نووسین بۆ منداڵانن. لێرەدا چەند نمونەیەک باس دەکەم کە پێویستە بەو شێوەیە بۆ منداڵان بنووسرێت چونکە بەڕوونی تایبەتمەندییەکانی لەخۆ گرتووە و منداڵ حەز بەخوێندنەوەیان دەکات. وەک شیعر  ئەم چەند شیعرە جوان و ناسکە دەخەمەڕو هەر لە ناونیشانەکەیەوە تا کۆتایی بەرگێکی رەنگاڵەیی ناسکی چیرۆک  ئامێز و مۆسیقی پۆشیوە و بە ئاشکرا لە جیهانێکی تایبەتی  خەیاڵدا بە وشەکانی یاری لەگەڵ هەستی منداڵاندا دەکات.
زێوەری شاعیر لەم شیعرەدا کە زۆر دەمێکە نووسراوە بە ناوی (تۆپتۆپێن) دەڵێت:
ئەی تۆپـــەکە ! فتبۆڵەکە !
من دێم ، لەدەستم ڕامەکە
تۆ، تۆپی یاریکــــــردنی
وەک کولەکەی رۆحی منی
وەختێ کە چوویتە ئاسمان
بانگ کە لەگەڵ من یەک زوبان
خۆشبێت وەتەن، خۆشبێت وەتەن
بەرز بێت وەتەن، بە عیلم و فەن

گۆرانیش لەم شیعرەدا بەناوی (بەرخۆلە)دا دەڵێت:
ئەی بەرخۆلـــەکە
نەرمــونۆڵـــــەکە
سپی و خـــــرپنی
وەک کولووی لۆکە
...
بێکەس لەم شیعرەدا بەناوی (یاری کە راکە پێکەنە)دا دەڵێت:
یاری کــــــە، راکە، پێکەنە
جلی بێکـــــاری داکــــەنە
دەمـــــاری سستی هەڵکەنە
یاری کـــە، راکــــە، پێکەنە
......
مامۆستا ع.ع شەونم لەم شیعرەدا بە ناوی (خل خل) دەڵێت:
خــل خـــل رۆڵەی بچکۆلانە
دێیت و ئــــەچی وەک دیلانە
بۆ شکــــــان و  بۆ دەسکاری
وریـــا و زیتی دانی مـــــاری
لای تۆ جیهان هــــەر یاری یە
دنیـــا، دنیــــای لاســـاری یە
شت هەڵ ئەگـــری، دائەنەوی
گورج هەڵ ئەسی، تەپ ئەکەوی
ســــووڕانەوەت تـــــا ئێوارە
وەکو گەشتی شــارە و شــارە
کاکەی فەلاح لە شیعرێکدا بەناوی (چۆلەکە) دەڵێت:
چۆلەکەی ســــەر گوێسوانە
چـــەن بچکۆلە و چەن جوانە
چــــەن دڵگیر و ئێسک سووک
پووش هەڵدەگرێ بە دەنووک
.......
یان لەتیف هەڵمەت لەم شیعردا بە ناوی (پرسیار)دەڵێت:
شالا لە هـەوری پرسی:
هەورەکە بۆ کوێ دەچی؟
وتی: بەرە و ئەو دوندە
ئاو دەبەم بۆ ئەو گوندە
شالا گووتی:هاوڕێکەم
منیش تکـات لێدەکەم
بەم خاکـــەشدا ببارێ
ئاو بدە هەمــــوو دارێ
هــەر لەو ڕۆژەوە باران
بوو بە هاوڕێی منداڵان

کاک ئەمین محەمەد لە شیعرێکدا بە ناوی (ماڵی باران) دەڵێت:
ئێــــــوەش وەرن منـــاڵان
دەچین بـــۆ مـــــاڵی باران
بـــەفر و بـــــاران و تەرزە
ماڵیان لـــــە شوێنی بەرزە
........
کاک ئاکۆ محەمە سابیر لە شیعرێکدا بە ناوی(میوان) دەڵێت:
پشە جوانەکـــەی کۆڵان
وەرە بۆ مـــاڵی خۆمــان
ئەوە میــاو میــاوی چیتە
دەزانـــــــم زۆر برسیتە
دایــــکم چێشتی لێنــاوە
بـــەشی تۆشم دانــــاوە
ئای چەند نەشمیلە و جوانی
بچـــــــــوکترین میوانی
....
مامۆستا دیار هەڵەبجەیی لە شیعری (هەنار) دا بۆ منداڵان دەڵێت:
هەنــاری ترش و شیرین
لێو بەخەندە و پێکـــەنین
هاوڕێی سێو و پرتەقــاڵ
خۆشەویستی لای منداڵ
........
کاک ساڵح بێچار لەم شیعرەدا بەناوی (شلیک)دەڵێت:
میوەیەکە یەکجار خۆش
حەزمان لێیە من و تۆش
زۆر بەتــــام و ئــاودارە
میوەی وەرزی بەهـــارە
........
ئەمانە چەند نمونەیەک بوون دڵنیام شیعری تریشمان هەیە کە وەکو ئەمانە بن.
 
سەرچاوە:
1. دیوانی بێکەس...محەمەدی مەلا کەریم...ساڵی 1980.
2. پەپوولەکان..کۆی شیعری منداڵان و ئۆپەرێتەکانی کاکەی فەلاح ..ئامادەکردن و کۆکردنەوەی: رووناک کاکەی فەلاح...ساڵی  2009. کۆکردنەوەی مەحمود زێوەر..ساڵی 
3. دیوانی زێوەر. 
4. دیوانی گۆران.
5. ماڵی باران ..ئەمین محەمەد شیعر بۆ منداڵان..ساڵی 2010.
6. دنیای مۆسیقا...کۆمەڵێک گۆرانی و مۆزیکی منداڵان...سالار عەبدوڵا...ساڵی 2008.
7. دیوانی منداڵان...لەتیف هەڵمەت...شیعر و چیرۆک بۆ منداڵان..2013.
8. گۆڤاری پەپولە ژمارە 295 ساڵی 2022.
9. ئەدەبی منداڵانی کورد..لێکۆڵینەوە...مێژووی سەرهەڵدان...نوسینی:حەمەکەریم هەورامی..ساڵی 2005.