چەک لە ماڵەکاندا هۆکاری سەرەکی رووداوەکانی کوشتنە

راپۆرتی/ ئەسرین محەمەد


کوڕێکی تەمەن 18 ساڵ لە گەڕەکی کانی کوردەی شاری سلێمانی باوکی کوشت، دواتر بکوژ دەستگیر کراو پەڕاوی لێکۆڵینەوەی بۆ کرایەوە، ئەمە یەکێکە لە دیارترین رووداوەکانی کوشتن لەمساڵدا.
رووداوەکانی کوشتن و خۆکوشتن بەردەوامن و كارزان ئه‌میر وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەرێمی کوردستان ئاماری رووداوەکانی ساڵی 2022  راگەیاند، ساڵی رابردوو 240 کەس خۆیان کوشتووە، 215 کەس کوژراون و 32  کەس لەوانە دوای لێکۆڵینەوەکان دەرکەوتووە بێ مەبەست و بە هەڵە کوژراون، روداوەکان بەراورد بە ساڵی  2021 کەمیکردووە بەشێوەیەک287 رووداوی خۆکوشتن و 274 رووداوی کوشتن تۆمارکراون کە 59 حاڵەتیان بە هەڵە بووە.

کۆنترۆڵکردنی چەک بەپێی پێویست نییە
ئەو ئامارانە لە کاتێكدایە هەڵمەتی جار جارەی حکومەتی هەرێم بۆ دەست بە سەراگرتنی چەک نەبووەتە هۆی کەمبوونەوەی دیاردەی چەکداری و ئاسان دەستنەکەوتنی  بۆ هاووڵاتیان و هەبوونی لەناو ماڵەکاندا هۆکارێکی سەرەکییە بۆ بەردەوامی کوشتن و خۆکوشتن.
محەمەد گۆمەشینی راوێژکاری خێزانی دەڵێت، ئامارەکانی کوشتن و خۆکوشتن لە هەرێمی کوردستان دەرخەری ئەو راستیەن پلانی حکومەت لە دابینکردنی ئاسایش و کۆنترۆڵکردنی چەک هێشتا بەپێی پێویست نییە.
ساڵی رابردوو لە كاردانەوەی رووداوی كوشتنی دوو مامۆستاكەی زانکۆ لە شاری هەولێر بڕیاردرا هەموو شوێنەکانی چەک فرۆشتن دابخرێت و هەرچی چەکی بێ مۆڵەت  هەیە دەستی بەسەردا بگیرێت تا نەبنە هەڕەشە بۆ سەر ژیانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان و لە ماوەیەکی کەمدا بڕیارەکە جێبەجێکرا.
كارزان ئه‌میر وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، لە ساڵی 2022 هەزار و 373 پارچە چەکی بێ مۆڵەت دەستی بەسەردا گیراوە.
بەپێی یاسای ژمارە 16 بڕگەی 3 تایبەت بە چەك ساڵی 1993 لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە پەسەندكراوە، هەركەسێك بەبێ مۆڵەت چەك هەڵبگرێ سزای بەندكردنە کە لەساڵێك كەمتر نەبێت.

کەیسەکان لە دادگا زوو یەکلایی نابنەوە
بەشێك لەو رەخنانەی لە لایەنی بەرپرس لە حکومەت دەگیرێت ئەوەیە نەیاتوانیوە یاساكان وەك خۆیان جێبەجێ بكەن ئەمەش دەبێتە هۆی دووبارەبوونەوەی تاوانەکان، بە تایبەت پرسی دەستگیرکردنی تۆمەتباران و زوو یەکلا نەبوونەوەی کەیسەکان لە دادگا.
وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەرێم بەبێ ئاماژەکردن بە رێژەکەی رایگەیاند، ئەو رووداوانەی لە ساڵی رابردوو روویانداوە بەشێکیان لە داداگاکان یەکلاکراونەتەوە و تاوانباران بە سزای خۆیان گەیشتوون.
هاوکات چەندین هۆكاری دیكەی وەك قەیرانی ئابووری، سیاسی، بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری، خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن و پاڵنەرە دەروونییەكان وایانكردووە رووداوەکانی كوشتن و خۆكوشتن بەردەوام بێت.
کارزان کەریم توێژەری دەروونی دەڵێت، بەشێكی زۆری تاوانەكانی كوشتن و خۆكوشتن بەهۆی ئەو هەڵچوونە خێرایەوە دروست دەبێت كە رووبەڕووی كەسەكە دەبێتەوە و ئەگەر لەوکاتەدا هۆکارەکانی کوشتنی لەبەردەست نەبێت دواتر لە تاوانەکە پەشیمان دەبێتەوە.
بەشێوەیەكی گشتی کارو کاردانەوەیەی تاك لەناو كۆمەڵگەیەكدا، رەنگدانەوەی ئەو  كەلتورەیە كە لەو كۆمەڵگەیەدا هەیە، تانیا کەریم توێژەری کۆمەڵایەتی دەڵێت، ئەو دۆخەی تاکی کورد پیایدا تێپەڕ بووە لە شەڕ و کوشتن لە ساڵانی رابردوودا وایکردووە کەسایەتییەکی ناجێگیری هەبێت و زوو هەستەکانی بگۆڕێن.
وتیشی، هەرچەندە خواستی توندوتیژی لای مرۆڤ لە هەموو دنیادا هەیە، بەڵام پەروەردە و یاسا رێگرن لەوەی مرۆڤ ئەوەی ویستی بیكات.

تاوانەکان سزایان هەیە
بەپێی یاسای سزادانی عیراقی ژمارە 111 ساڵی 1969 رووداوەکانی کوشتن بەپێی مادەکانی 405 و 406 سزا دەدرێن.
کوشتنی مرۆڤ لە هەر رەگەز و تەمەن و نەتەوەیەک بێت بە ئەنقەست کە بکەری تاوانەکە مەبەستی کوشتنی کەسەکەی هەبێت و لەناو خاکی عیراق و کوردستان تاوانەکە بکات، بەڵام بەمەرجێک بەرنامەی پێشوەختی دانەڕشتبێت بۆ کردنی تاوانەکە واتە پلان داڕێژی پێشوەختەی بۆ کوشتنەکە نەکردبێت، ئەوا مادەی 405 لە یاسای سزادانی عیراقی بەسەردا جێبەجێدەکرێت کە حوکمەکەی بریتیە لە موئەبەد کە زیندانیەکەی لە بیست ساڵ زیاترە.
هاوکات بەپێی مادەی 406 لە یاسای سزادانی عیراقی  ئەگەر کەسێک لەم بارودۆخانەدا کەسێکی دیکە بکوژێت ئەوا بە لەسێدارەدان سزا دەدرێت.
1-ئەگەر پێشتر نیازی کوشتنی هەبێت و سووربێت لەسەر کوشتنی یان بۆسەو کەمینی بۆ دانابێت.
2-ئەگەر کوژراو لە باوانی بکوژ بێت.
3-ئەگەر کوشتنەکە بەهۆی مادەی ژەهراوی بوون بێت یان تەقەمەنی یان تەقینەوە بێت.
4- ئەگەر کوشتنەکە لە بەرامبەر کرێ بووبێت یان ئەگەر تاوانبار رێگای دڕندانەی لە کردنی تاوانەکەدا بەکاربهێنێت.
5- ئەگەر تاوانبار مەبەستی کوشتنی دووکەس یان زیاتری هەبووبێت و بەیەك کردەوە هەردووکیانی کوشتبێت.
6-ئەگەر کوژراو فەرمانبەر بێت یان کەسی راسپێردرا و بەخزمەتی گشتی لەکاتی بەجێگەیاندنی کاری فەرمانبەری یان بەهۆی کارەکەی کوشتبێتی.
7-ئەگەر کوشتنەکە بۆ کارئاسانی تاوانێك یان کەتنێك بێت کە سزاکەی بەندکردن بێت و لە ساڵێك کەمتر نەبێت، یان تاوانەکە بۆ ئەوەبێت رابکات یان لە سزادان رزگاری بێت.
بەشێك لە چالاكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رەخنەی ئەوە دەگرن یاسا وەک پێویست بۆ هەموان سەروەر نییە، هەر ئەمەش وایكردووە زۆرجار كەسەكان خۆیان پەنا بۆ وەرگرتنەوەی مافەكانیان ببەن کە کارێکی هەڵەیە، یاخود ترسیان لەو دەرئەنجامە نەبێت كە دەبنە لێكەوتەی دوای روداوەكان.
دەكرێت بە چەندین شێوازی جیاواز، لەوانە پڕۆگرامی خوێندن، بەرنامەی جۆراوجۆر، حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان و رێکخراوەکان هاوكاربن لە دروستكردنی تاكێك كە كەمتر دەستی بچێتە کردنی توندوتیژی.