بەسرە یان ڤینیسیای خۆرهەڵات؛

شارێكی هەژار لەسەر دەریای نەوت

بەسرە – لەشكر حەمە ساڵح

تا ئێستا دیار نییە بەسرە وەك ناو واتاكەی بەڕوونی چییە و هۆكاری ناونانی بەو ناوەوە بۆچی دەگەڕێتەوە، بەڵام دەوترێت بەهۆی جۆرێك بەردی سپییەوە ئەو ناوەی لێنراوە كە ناوی بەسرە بووە و پێشتر لەسەر خاكەكەی زۆربووە، یان دەوترێت لە ناوی شێوازی خانو و ماڵەكانی ئەو ناوچەیەوە وەرگیراوە، هەروەك دەوترێت، زەویی بەسرە بەرزترە لە ناوچەكانی دەوروبەری و بەئاسانی دەوروبەر دەبینیت، بەسرە لە بەسر یان بەسیرەوە بەواتای بینین، وەرگیراوە.. هەروەك چیرۆكی جۆراوجۆریش لە بارەی بنەڕەتی ناوەكە و پەیوەندیی بەسەردەمی پێش هاتنی ئایینی ئیسلامەوە هەیە.

ئاوڕدانەوەیەك لە مێژوو
بەسرە، یان (الفیحاء‌) و (ڤینیسیای خۆرهەڵات) ئەم شارەی ئێستا بێت یان ناوچەكە بە گشتی، لە دێر زەمانەوە شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤ بووە، بەڵام بەسرەی ئێستا، بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان، بۆ یەكەمجار لە لایەن (عوتبەی كوڕی غەزوان) لە سەردەمی خەلیفە (عومەری كوڕی خەتاب) دا دروستكراوە، بە یەكەمین شاری گەورە و پێشكەوتوو دادەنرێت كە دوای فتوحاتی ئیسلامی دروستكراوە.
قسەی جۆراوجۆر هەیە لە بارەی مێژووی ئەو شار و ناوچەیەوە، دەوترێت (جەناتی عەدەن) كە ئادەم لێی دابەزیووە، ئەكەوێتە باكووری بەسرەی ئێستاوە، دروست لە ناوچەی قوڕنە، تەنانەت لەوێندەر دارێك هەیە خەڵكی ناوچەكە پێی دەڵێن درەختەكەی ئادەم. وەك دەردەكەوێت پێشتر ناوچەكە هەر ئاوەدان بووە، پێش دروستكردنی شاری بەسرە لە لایەن موسوڵمانەكانەوە، ناوچەكە ئاوەدان بووە، دەوترێت شارێك یان بنكەیەكی سەربازی هەبووە بەناوی (ئەلخریبە)، بەسرە لەسەر دار و پەردووی ئەوێ بونیادنراوە. بۆچوون هەیە كە شارێكی ئاشووری بووە، هەروەك دەوترێت شارێكی تر هەبووە بەناوی (تریدون) كە بەدیاریكراوی دەكەوێتە خورزبێری ئێستاوە، یان ئاوەدانیی نزیك چیای (سنام)ی سەردەمی بابلییەكان.

جوگرافیای بەسرە
شاری بەسرە، شارێكی ئابووری و گرنگی عیراقە، بە شادەماری ئابووریی دادەنرێت بۆیە لە ساڵی 2017ەوە پەرلەمانی عیراق وەك پایتەختی ئابووری ناوزەدی كردووە. ئەم شارە، دەكەوێتە ئەوپەڕی باشووری عیراقەوە، بەسەر كەنداودا دەڕوانێت. دوو دەرچەی ئاویی هەیە، بەڵام هیچیان دەروازەی گونجاو نین بۆ سەر ئاوە قووڵەكانی دەریا. یەكەمیان ناوی شەتولعەرەب و پاشان شارۆچكەی فاوە و لە یەكگرتنی هەردوو رووباری دیجلە و فورات دروست دەبێت و بەشێكی سنوورە لەگەڵ ئێراندا. دەرچەكەی تریش، خورزبێر و بەندەری ئوم قەسرە كە دەكەوێتە خۆرئاواوە و هاوسنوورە لەگەڵ دەوڵەتی كوێتدا. ئەم دەروازەیەیان گرنگتر و قەرەباڵغترە، بۆ بازرگانی گونجاوترە، رێگەی خێرای ژمارە یەكیش هەر لە ئوم قەسرەوە دەستپێدەكات كە بە شاڕێگەی بازرگانی و هاتووچۆ دادەنرێت لە عیراقدا و تا سنووری ئوردن درێژ دەبێتەوە.
بەسرە، یەكێكە لە سێ گەورەترین شاری عیراق كە لە بەغدا و موسڵ و بەسرە پێكدێت. بەسرە لە چەند قەزا و ناحیە و گوندێك پێكهاتووە، بە گشتی تەنها پێنج مەتر لە ئاستی رووی دەریاوە بەرزە. لە خۆرهەڵاتەوە هاوسنوورە لەگەڵ ئێراندا، لە باشوورەوە ئاوەكانی كەنداو و دەوڵەتی كوێت، لە خۆرئاواوە، عەرەبستانی سعودیە و پارێزگاكانی موسەننا و زیقار، لە باكووریشەوە، پارێزگای میسان. ئەم شارە بە شادەمار و سەرچاوەیەكی گرنگی ئابووری و داهاتی عیراق دادەنرێت، بەتایبەتی نەوت و سامانە سروشتییەكانی تر بەتایبەتی غازی سروشتی. 

ژمارەی دانیشتوان
بەپێی لێكدانەوە و ژمارە رەسمییەكانی وەزارەتی پلاندانانی عیراق، بەسرە لە 2014 دا دانیشتوانەكەی بریتی بووە لە 1.5 ملیۆن كەس، بەڵام لە 2018 دا دابەزیووە بۆ 1.4 ملیۆن كەس، بەپێی داتای 2022 دانیشتوانەكەی دەگاتە 1.6 ملیۆن كەس، بەڵام بەپێی دوایین زانیاریی سایتی رەسمی پارێزگای بەسرەی ساڵی 2022، كۆی گشتی دانیشتوانەكەی وەك پارێزگا 2.9 كەس تێدەپەڕێنێت، لە كاتێكدا خەڵكی شارەكە و هەندێك رێكخراوی مەدەنی پێیان وایە ژمارە رەسمییەكان هەڵەی بە ئەنقەستن و ژمارەی دانیشتوانی بەسرە پێنج ملیۆن كەسە.

سەردەمی زێڕینی بەسرە
ناسر بەسراوی، هاووڵاتییەكی دانیشتووی بەسرەیە و كارمەندە لە كۆمپانیای نەوتی بەسرە، بۆ كوردستانی نوێ دوا و وتی، سازكردنی پاڵەوانێتی (خلیجی 25) هەقی رەوای شارەكەمانە، بەڵام وەك خەڵكی ئەم شارە، بەدەسكەوتی ئەسعەد ئەلعیدانی، پارێزگاری ئێستای بەسرەی دەزانین. عیدانی جوڵانەوەیەكی ئابووری و بازرگانی گرنگی لەم شارەدا دەستپێكردووە، حكومەت لە بەغدا هاوكارە، بەڵام هەموو رۆڵەکە دەگەڕێتەوە بۆ خودی عیدانی، تەنانەت ئەتوانین بڵێین، سەردەمی عیدانی بۆ بەسرە، سەردەمی زێڕینە ... وەرە با پێكەوە پیاسەیەك بە بەسرەدا بكەین، ئەوەی عیدانی دەستیپێكردووە هەموویت نیشاندەدەم، با ئەوانە لادەین بزانین بەسرە جگە لە كۆرنیش و ئوم قەسر چی تری دەمێنێتەوە.
هاوكات حەسەنێن مەناف، هاووڵاتییەكی كاسبكاری بەسرەیە و بۆ كوردستانی نوێ وتی، لایەن و رەوتە سیاسییەكان هەوڵی زۆریاندا بەسرەش، وەك زۆر شار و ناوچەی تری عیراق بەسەر شیعە و سوننەدا دابەش بكەن، بەڵام ئەگەر میوان بەویژدان بێت، بەئاشكرا هەست دەكات تایفەگەری لە بەسرەدا نییە، ئێمە بەسراوین .. خۆمان و شار و وڵاتەكەمان خۆش دەوێت.. ئێوەی كوردیش كە هاتونەتە ئێرە و پرسیارمان لێدەكەن، برای راستەقینەی ئێمەن، ئەزانیت هەست ناكەم ئێوە خەڵكی ئەم شارە نین؟ هیوادارم ئێوەش خۆتان بە میوان نەزانن.

چیرۆكی نەوت
بەسرە زۆر دەوڵەمەندە بە نەوت، یەدەكی نەوت لە سنووری ئەم پارێزگایە دەگاتە 65 ملیار بەرمیل كە بە 60%ی كۆی یەدەكی نەوتی عیراق دادەنرێت، ئەم شار و پارێزگایە خاوەنی 15 كێڵگە و بیری نەوتە، ئێستا بەرهەمهێنان لە 10 دانەیان بەردەوامە و رۆژانە نەوتی لێ دەردەهێنرێت. 
كۆمپانیای نەوتی بەسرە یان باشوور، لە ساڵی 1969ەوە دامەزراوە، رۆژانە 2.6 ملیۆن تا 3 ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، بەتایبەتی لە كێڵگەی نەوتی رومێلە كە گەورەترین كێڵگەی نەوتییە لەسەر ئاستی وڵاتەكە، ئەمەش لە كۆی 4.6 ملیۆن بەرمیل نەوت كە عیراق رۆژانە بە گشتی هەناردەی دەكات.

گەشتوگوزار و شەناشیل 
بەگوێرەی ئەوەی شارێكی دێرینە و لەسەر رووبارە و هەروەها گرنگی ئابووریی هەیە، بەسرە لەڕووی گەشتوگوزارەوە دەوڵەمەندە، هەم بەناوچەی گەشتیاری، هەمیش بەناوچەی شوێنەواری و ئایینی كە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی فتوحاتی ئیسلامی و پێش ئەو مێژووەش. گرنگترین ناوچە گەشتیارییەكانی بەسرە بریتین لە شاری یاریی بەسرە، شاریی یاریی كەرمە، دوورگەی سندباد؛ كە دوورگەیەكە و دەكەوێتە ناوەڕاستی شەتولعەرەبەوە، شەقامی كۆرنیشی ناوچەی عەشار، قشڵەی بەسرە، گەرمەت عەلی؛ شوێنی یەكگرتنی هەردوو رووباری دیجلە و فورات و دەیان شوێن و ناوچەی تایبەتی تر، لەگەڵ شەناشیلی بەسرە كە بریتییە لە كۆمەڵێك بینای سەردەمی كۆن كە بەشێوازێكی تایبەت و ناوازە دروستكراون.
ئەمە جگە لە گەشتیاریی ئایینی و شوێنەواریی وەك شەناشیلی بەسرە، دارلئیمارە، مەنارەی خەتوە، كۆشكی تاڵب نەقیب، مزگەوتی خەتوە، مزگەوتی كەواز، مزگەوتی كردەلان لە ناو گوندی كردەلان. بەڵام بەشێوەیەكی گشتی، ناوچە گەشتیارییەكان پەراوێزخراون و ساڵانێكە خزمەت نەكراون و ئاوڕیان لێنەدراوەتەوە. بەهۆی پاڵەوانێتی (خلیجی 25) بەپەلە هەندێك پڕۆژەی تێدا كرا و بەشێكیان ئاوەدانكراونەتەوە بەڵام هێشتا زۆریان ماوە بۆ ئەوەی وەك ناوچەی گەشتیاریی هاوچەرخ تەماشا بكرێن.

نوێترین چیرۆكی پەیوەست بە بەسرە بۆ ئێمەی كورد، چیرۆكی خراپیی خزمەتگوزاریی و سوێریی ئاوەكەیەتی؛ بەڵام بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە دەتوانین بڵێین، ئەوەی لەبارەی ئەو دوو بابەتەوە دەوترێن زیادەڕۆیین؛ مەسەلەكان بەوجۆرە نین كە باس دەكرێن. ئێستا بەسرە لە سەردەمی بووژانەوەی ئابووری و بازرگانیدا دەژی، ئاوەكەشی؛ وەك ئاوی هەر ناوچەیەكی تری دەوروبەری؛ راستە سوێرە! بەڵام مەترسی دروست ناكات.

ناوچە گرنگەكان و پێكهاتەی بەسرە
بەسرە لە سێ ناوچە یان كەرتی سەرەكی پێكدێت كە ئەوانیش بریتین لە عەشار و ئەبوخەسیب و زوبێر، بەڵام بەشێوەیەكی رەسمی و لەڕووی ئیدارییەوە بەسرە لە حەوت قەزا و 14 ناحیە و دەیان گوندی گەورە و ئاوەدان پێكدێت لەگەڵ زۆنگاوەكان، كە ئاوەدانییەكی تایبەتن لە چەند پارێزگایەكی باشووری عیراق بەتایبەتی لە ناسریە و عمارە و بەسرە.
پێكهاتەی بەسرە زۆرینەی هەرە زۆری عەرەبە، كەمینە هەن كە بەزمانی وڵاتانی دراوسێ دەدوێن، بەڵام هێشتا زۆرینە هەر عەرەبن، لەڕووی ئایینی و تایفییەوە، دانیشتوانی بەسرە موسوڵمانی شیعەن، بەڵام ژمارەیەكی زۆری سوننەشیان هەیە، ئەوەشی جێگەی سەرنجە بەسرە یەكێكە لەو شوێنە كەمانەی كە لە گەرمەی شەڕی تایفی عیراقدا لە 2006 و 2007 كەمترین دەركەوتەی تایفی تێدابووە و هێشتا خەڵك یەكگرتوون و یەكتری قبوڵ دەكەن.
لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە، خەڵكی بەسرە بە كەسانی باش و تێگەیشتوو و كراوە دادەنرێن. رۆشنبیرانی وەك بەدر شاكر سەیاب و جاحز و سەدانی تر بوونەتە نموونە و رێبەر، بەگشتی بەسراوییەكان میواندۆست و كراوەن، بەوە ناسراون كە مامەڵەیان باشە لەگەڵ میوان و بێگانەكاندا.

رەشپێیستەكانی بەسرە
لە زۆرینەی ناوچەكانی باشووری عیراق، بەتایبەتی لە بەسرە، كەسانێك دەبینین كە رەنگی پێستیان جیاوازە لە زۆرینە، ئەوانی رەشپێستن. دەوترێت ئەو كەسانە بەڕەچەڵەك ئەفریقین و سەدان ساڵە لە عیراق نیشتەجێ بوون. لە بارەی چیرۆكی ئەو ئەفریقیانەوە، عەبدولحسێن عەبدولڕەزاق، سەرۆكی كۆمەڵەی هاووڵاتییە رەشپێستەكانی بەسرە دەڵێت، رەچەڵەكمان دەگەڕێتەوە بۆ وڵاتانی خۆرهەڵاتی ئەفریقیا، لە سەروبەندی فتوحاتی ئیسلامی و لە كاتی دامەزراندنی بەسرەدا، بەتایبەتی لە لایەن عوتبەی كوڕی غەزوانەوە هێنراوین بۆ ئەم ناوچەیە و لەو كاتەوە لێرە دەژیین، بەڵام مایەی سەرنجە هێشتا خەڵكانێك هەن بە نامۆ و بێگانەمان دەزانن. 
دەشڵێت، بەشێوەیەكی گشتی، عیراقییە رەشپێستەكان لە زۆربەی ناوچەكانی باشوور هەن بەتایبەتی لە بەسرە و میسان، كۆی گشتی ژمارەمان دەگاتە 400 بۆ 500 هەزار كەس، بەڵام هێشتا تووشی گرفت دێین لە تێكەڵاوبوون بەكۆمەڵگە و دەسكەوتنی كار.. زۆر مایەی سەرنج بوو كە ساڵی رابردوو كچێكی رەشپێستمان بەناوی رەندا، بۆ یەكەمجار توانی ببێتە پێشكەشكاری هەواڵ لە تەلەفزیۆنی رەسمیی عیراق.