چین و گەورەترین ئابووریی جیهان

11:19 - 2023-02-14
ئابووری
356 جار خوێندراوەتەوە

هیوا جاف*

تا ساڵی 2021 چین دووەم گەورەترین ئابووریی جیهان بووە، لەبەرئەوەی بەرهەمی ناوخۆیی 17.7 ترلیۆن دۆلارە و لە دوای ئەمریکا کە بەرهەمی ناوخۆیی 22.9 ترلیۆن دۆلارە، دەبێتە دووەم گەورەترین ئابووریی جیهان.

 ئەگەر ئابووری بە یەکسانی هێزی کڕین (PPP) نوێنەرایەتی بکرایە، ئەوا چین لە ئەمریکا لەپێشتر دەبوو، وەک گەورەترین ئابووریی جیهان بە هێزی کڕینی زیاتر لە 27.3 ترلیۆن دۆلار لە ئەمریکای دەبردەوە.
چین چۆن توانی ئەوە بکات؟
چین چۆن لە کۆمەڵگەیەکی هەژارەوە، کە بەهۆی جەنگی دووەمی جیهانەوە و بەهۆی شەڕی ناوخۆییەوە تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەمیش وێران بوو، ببێت بە دووەم ئابووریی گەورەی جیهان؟ 
دوای دەیان ساڵ لە چەقبەستوویی ئابووری و پاشەکشە لە ژێر دەسەڵاتی کۆمۆنیستەکاندا، چین دەستیکرد بە کرانەوە بەڕووی بازرگانی نێودەوڵەتی و ئازادکردنی ئابووریدا، کاتێک ساڵی 1979 پەیوەندیی دیپلۆماسی و بازرگانی لەگەڵ ئەمریکادا دامەزراند لە ماوەی چوار دەیەدا بەرزبۆوە و بوو بە هێزێکی گەورەی ئابووریی جیهان.
چین رووبەڕووی رەخنە بۆتەوە سەبارەت بەوەی کە چۆن ئابوورییەکەی توانیوێتی تێکڕای گەشەی ساڵانەی نزیکەی %10 بپارێزێت، هەرچەندە ئەمە لە چەند ساڵی رابردوودا خاوبۆتەوە و لە ساڵی 2021دا گەشەکردنی %8.1 بووە، کە هێشتا لە چوارچێوەی ئامانجەکانی گەشەکردنی چیندایە. واتە حکومەت تۆمەتبار کراوە بە دەستکاریکردنی دراو بۆئەوەی هەناردەکردنی چین بە سەرنجڕاکێشی بمێنێتەوە و بە سزا و دیسپلین نەکردنی ئەو کۆمپانیایانە کە بەشداریی دزینی خاوەندارێتی فیکری (IP) دەکەن.
تۆمەتی گەندەڵی و مامەڵەی نادادپەروەرانە
ئابووریی چین لە ماوەی چەند دەیەی رابردوودا گەشەی کردووە و بۆتە یەکێک لە گەورەترین و بەهێزترین ئابوورییەکانی جیهان بەهۆی بەرهەمهێنانی پیشەسازی و هەناردەکردنی پیشەسازییەوە، ئێستا بەرهەمی ناوخۆیی چین لە رووی یەکسانی هێزی کڕینەوە گەورەترینە.
سەرەڕای ئەم گەشەسەندنە، ئابووریی چین هێشتا رەخنەی ئەوەی لێدەگیرێت کە بە توندی لەلایەن حکومەتەکەیەوە کۆنترۆڵکراوە، چونکە تۆمەتی گەندەڵی و مامەڵەی نادادپەروەرانە و داتای ساختەش دەدرێتە پاڵی.
گەشەی پیشەسازی
وەک زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە دەیانەوێت ئابووریی خۆیان پەرەپێبدەن، هەنگاوی یەکەمی چین بریتیبوو لە بنیاتنانی پیشەسازیی قورس، ئەمڕۆ چین پێشەنگی جیهانە لە بواری بەرهەمهێناندا و نزیکەی نیوەی پۆڵای جیهان بەرهەم دەهێنێت.
پیشەسازی کانگاکانی کارایە و خەڵوز، کانزای ئاسن، خوێ، نەوت، غاز و زێڕ دەردەهێنێت. بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی چین بە خەڵوز، وڵاتەکە بەرەو سەرچاوە نوێبۆوەکانی زیاتر هەنگاو دەنێت و پلانی هەیە لە ساڵانی داهاتوودا بەکارهێنانی غازی سروشتی زیاد بکات. هەروەها چین بڕێکی زۆر یەدەگی نەوتی هەیە، جگە لەوەش چەندین کێڵگەی نەوت و غازی سروشتی هەیە کە هێشتا بە تەواوی لێکۆڵینەوەیان لەسەر نەکراوە.
چین بەرەو نوێکاریی زیاتر هەنگاو دەنێت و کاندیدێکی باشە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی کەهرۆموگناتیسی.
 لە ساڵی 2012دا بەنداوی سێ گەرووی تەواو کرد و ئێستا بەرهەمهێنەری سەرەکیی کارەبایە بۆ شارەکانی باشوور لەوانەش شەنگهای، کە یەکێکە لە گەورەترین شارە ئابوورییەکانی ئەو وڵاتە.

 

 

وەک زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە دەیانەوێت ئابووریی خۆیان پەرەپێبدەن، هەنگاوی یەکەمی چین بریتی بوو لە بنیاتنانی پیشەسازیی قورس و ئەمڕۆش پێشەنگی جیهانە لە بواری بەرهەمهێناندا

 

 

بەرهەمهێنانی ئامێرەکانی گواستنەوە
ئەمریکاییەکان دەزانن کە چین وڵاتێکی بەهێزی بەرهەمهێنانە و جگە لە کەرتی گەورەی بەرهەمهێنانی قوماش، ئامێر، چیمەنتۆ، خۆراک، ئامێری گواستنەوەی وەک شەمەندۆفێر، فڕۆکە و ئۆتۆمبێل، هەروەها کاڵای بەکاربردنی وەک ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان دابین دەکات.
چین نەک هەر کۆمپانیایەکی زۆری ناوخۆیی هەیە کە ئامێری ئەلیکترۆنی و سۆفتوێر دروست دەکەن، بەڵکو پێشەنگی کۆکردنەوەی (assembler)ی ئامێرە ئەلیکترۆنییە بیانییەکانیشە. پیشەسازی سۆفتوێر و ئایتی چینی لە مانگی ئایاری 2021 تا مانگی ئایاری 2022 بە رێژەی %10.8 گەشەی کردووە و لە چارەکی یەکەمی ئەو ساڵەدا نزیکەی 415 ملیار دۆلار داهاتی بەدەستهێناوە.
بە هەمان شێوە چین ئۆتۆمبێل لە کارگەکانی کە خاوەندارێتی هەردوو کۆمپانیای ناوخۆیی و بیانییان هەیە، بەرهەم دەهێنێت. بەڵام زۆربەی ئۆتۆمبێلەکان کە مارکەی ناوخۆیی و بیانییان هەیە، لەلایەن خەڵکی چینەوە دەکڕرێن.
 لە ساڵی 2021دا نزیکەی 300 ملیۆن ئۆتۆمبێلی هەبووە. فرۆشی ئۆتۆمبێلی چینی لە ساڵی 2021 بە رێژەی %3.8 زیادی کردووە و گەیشتۆتە 26.2 ملیۆن دانە.
زۆرینەی بازاڕیان کۆنترۆڵکردووە
پیشەسازیی دەرمانی چین وەک پیشەسازییەکانی تری چین بە خێرایی گەشە دەکات. ئەم پیشەسازییەش دیسانەوە بەر رەخنەی دزینی خاوەندارێتی هزریی کەوتووە.
کۆمپانیا ناوخۆییەکانی چین، زۆرینەی بازاڕیان کۆنترۆڵکردوە، لەگەڵ ئەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتیی و فرەڕەگەزەکانی وەک فایزەر، گلاسکۆ سمسکڵاین، نۆڤارتیس و ئەسترازینیکا هەن، بەڵام بەرهەمەکانیان زیاتر بۆ دەرەوەی چینە. 
لە ئەگەری چاکسازی و رێکخستنی پیشەسازیی دەرمانسازییدا لە چین، زیادکردنی دەستڕاگەیشتن بە (OTC) و جێبەجێکردنی پاتێنت، دەرفەتێکی زۆر باشی هەیە بۆ گەشەی وەبەرهێنان لەم بوارەدا و تەنانەت ئەگەری ئەوەش هەیە پێش براندە ناسراوەکان بکەوێت.
لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا چین ماڵی گەندەڵیی بەربڵاوە، حکومەتی نیشتمانی چالاکانە هەوڵدەدات مۆرکی گەندەڵی لە وڵاتەکەی کاڵ بکاتەوە، بۆئەوەی وڵاتەکەی زیاتر دۆستی بازرگانی بێت بۆ رۆژئاواییەکان و دووربکەوێتەوە لە ناکارایی ئابووری و بازرگانی کە لە گەندەڵییەوە سەرچاوە دەگرێت.
دەرفەتی لەباری هەیە بۆ گەشەسەندن
چین یەکەم یان دووەم گەورەترین ئابووریی جیهانە ئەگەر سەیری تێکڕای داهاتی ناوخۆیی، یان یەکسانی هێزی کڕین بکەین، بەڵام هێشتا بە شێوەیەکی بەرچاو وەک 10 وڵاتە سەرەکییەکەی دیکە گەشەسەندوو  نییە. خەرجییەکانی حکومەت بزوێنەرێکی سەرەکیی گەشەکردنە کە لە چەند ساڵی رابردوودا بۆتە هۆی بیناسازی بێ جیاوازی. تەنانەت بە زۆرترین ژمارەی دانیشتوانی سەر زەویشەوە کێشەی زۆری هەبوو بۆ دۆزینەوەی کڕیار بۆ خانووبەرە لە شارە جنۆکەییەکانیدا. بەڵام دوایین کارنامەی حکومەت لەسەر هاندانەکانە بۆ بەهێزکردنەوەی چالاکییە ئابوورییەکان و ئەگەر ئەوە رووبدات وڵاتەکە بوار و دەرفەتێکی گەورەی هەیە بۆ گەشەکردن.
*ناوەندی ئەکادیمیی تۆژینەوەی نیشتمانی

بابەتە پەیوەندیدارەکان