کتێبە مەزنەکان یان نەفرەتلێکراوەکان؟

سیروان حەمە رەشید

کتێبی نەفرەتلێکراوەکان  لە نووسینی عەلی حوسەین و وەرگێڕانی ئازاد بەرزنجی، یەکێکە لە کتێبە  گرنگەکانی دونیای مەعریفی. هەڵبەتە ئەوەی زیاتر بۆتە جێگەی بایەخی نێوەندی رۆشنبیری و فەرهەنگی خوێنەرانی کورد، سەلیقە و دیقەت و ئەزموونی زۆری  وەرگێڕە، کە وا لە خوێنەری ئێمە  دەکات، تا دوا  لاپەڕە و دێڕی کتێبەکە، دەست لە خوێندنەوە هەڵنەگرین و  بابەتەکانی  بوونەتە جێگەی سوود و چێژی خوێنەر،  لەگەڵ ئەوەشدا  دەبێته مۆتیڤ  تا  بە تاسەوە  کۆی   ئەو  تێکست و نووسینانەی وەرگێڕ کردوونی بە کوردی، بیانخوێنینەوە . 
سووتاندن و نەفیکردن
ناوەڕۆکی کتێبەکە لە روانگەی نووسینی دەقی فیکریی و ئەدەبییە  دیار و کاریگەرەکانی نووسەران و بیرمەندانی عەرەبی و خۆرئاواوەیە،  لە رێگەی دەقی نێو کتێبەکانەوە هەڵوێست و رامان و وەستانێکی جددیان لەسەر نۆڕم و کەلتوری سیاسی و دینی کۆمەڵگەکانی خۆرهەڵاتی و خۆرئاوایی دەکەن.
  وەرگێر لە سەرەتادا  دەڵێت: «کتێبە نەفرەتلێکراوەکان یان کتێبە مەزنەکان،  لە دید و عەقڵیەتی دەسەڵات و دەوڵەتە ستەمکار و دیکتاتۆر و  نێوەندە دیینیەکان و دوژمنی ئازادی و وشە و مەعریفە و زانست بوون، لە رێگەی قەدەغەکردنی و سووتاندن و نەفیکردنی  کتێبە مەزنەکان کراونەتە کتێبی نەفرەتلێکراوەکان». 
عەقڵە گەورە و رۆشنگەرەکان 
وەرگێڕ لە پەرەگرافی پێشەکییەکەدا  دەڵێت: «کتێبی نەفرەتلێکراوەکان  رۆشنایی دەخاتە سەر ململانێی نێوان عەقڵە گەورە و داهێنەر و رۆشنگەرەکان لە بەرەیەک، عەقڵە  داخراوە  چەقبەستووەکان لە بەرەیەکی دی، ململانێی نێوان ئەوانەی  رووناکییان بۆ مرۆڤ و مرۆڤایەتی هێناوە، ئەوانەی ویستوویانە مرۆڤایەتی لەناو جەهل و تاریکیدا بهڵێنەوە و ملکەچی ستەمکاریی بکەن».
  ئەو کتێبانە بەر نەفرەتی دەسەڵاتە  ستەمکاری و نێوەندە دینییەکان کەوتوون، کە بوونەتە ئامڕازێکی کاریگەر لە گۆڕینی دۆخی واقیعی سەپێنراو و رەوتی رووداوە دژە ئازادیی و مرۆڤبوون و ترسناکەکانی جیهان، بە درێژایی مێژووی دەسەڵات و پادشا ستەمکار و خوێنڕێژەکان، نووسەر و رووناکبیر و فەیلەسوفە حەقبێژ و ئازاکان   بەشێوەیەکی دڵڕەقانە کەوتوونەتە  بەر لێدان و سووکایەتی پێیان و سووتاندنی کتێب و نووسینەکانیان». 
لەمبارەیەوە ئیبن حازم دەڵێت: «دەستبەرداری سوتاندنی  کاغەز بن و بە زانست بدوێن، تا خەڵک بزانێ کێ دەزانێ  ئەگەر کتێبەکەش بسووتێنن، ناتوانن ناواخنەکەی بسووتێنن، کە لە سینەمدایە».
 لێرەدا نووسەر  دێت هێما  بۆ نووسینی دەقی شیعری  نووسەری گەورەی عەرەب تەها حوسێن بە ناوی شیعری جاهیلی دەکات و  دەڵێت:  «لە ساڵی 1932 حکومەتی میسر کۆبوونەوەی نائاسایی کرد و   ئەجێندای کۆبوونەوەکە بریتیی بوو لە یەک بابەت، ئەویش بڕیاردان لەسەر چۆنێتی سزادانی نووسەر و قەدەغەکردنی دەقی شیعری جاهیلی،  لە کۆبوونەوەکەدا  بڕیاردرا  بە کۆتاییهێنانی راژەی  تەها حوسێن لە وەزارەتی مەعاریفی میسر».
سروشتی دەسەڵاتی ستەمکارەکان
 هەروەها  ئەگەر سەیری سروشتی دەسەڵات و ناوەندە ئایینی و ستەمکارەکان بکەین، دەزانین هەر هەموویان دژی ماناکانی ئازادیی و  لۆژیک  و بیرکردنەوەی رەخنەیی بوون. 
 ئەوەتا  لە سەدەی 17دا لە لایەن کڵێساوە کتێبیەکانی دیکارت خرانە لیستی کتێبە نەفرەتلێکراو و قەدەغەکراوەکانەوە. دیارە بڕیارەکانی کڵێسا سەبارەت بە قەدەغەکردنی کتێبەکانی دیکارت، سەرەتایەک بوو بۆ کۆمەڵێک بڕیاری مەترسیداری دیکە، بە جۆرێک لە ساڵی 1691 ئەم قەدەغەکردنە گەیشتە لوتکە.
زانا و داهێنەرە زانستییەکان
تەنها بیرمەندان و فەیلەسوف و نووسەران کتێبەکانیان قەدەغە نەکراون، بەڵکو لە مێژووی دێرینەوە  تا ئەمڕۆ دەسەڵاتە ئایینی و ستەمکارەکان دژی زانا و داهێنەرە زانستییەکان بوون، لەوانە : گالیلۆ  و کۆپەرنیکۆس،  لەسەر بیرۆدزە زانستییەکانیان لە دادگای پشکینن دادگایی دەکران و لەژێر گوشاری سیاسەتی جەبەرووتدا،  سزای توندی پەشیمانکردنەوە یاخود خراونەتە خانەی کوفر و بێدینیەوە. 
لە ساڵی 1616دا  کتێبەکەی کۆپەرنیکۆس خرایە لیستی کتێبە قەدەغەکراوەکانەوە و بۆ ماوەی 10 سەدە کتێبی سووڕانەوەی هەسارەکانی ئاسمان، مافی بڵاوکردنەوەیان لێسەندرا بۆوە.
دیکتاتۆرەکان رۆیشتن و کتێبەکان مانەوە
 ئەگەر دیقەت لەو ئارگۆمێنتە بدەین، دەتوانین بڵێین:  ئارگومێنتێکی دروست و راستە،  ئەگەر بە مێژووی سیاسیدا رۆبچین لە سروشتی دەسەڵاتە ستەمکار و دیکتاتۆرەکان رابمێنین،  دەگەینە راستییەک هەموو دەسەڵاتە دیکتاتۆرەکان دوژمنی کتێب و نووسەرە جددییەکانن، هەرچی کاری نائەخلاقیانەیە بەرامبەر نوخبەی رۆشبیر و بیرمەندان کراوە و دوای نەمانی دیکتاتۆرەکان کتێبەکان  دەمێننەوە.
 لۆکریشوس   دەڵێت:  «دەبێت لە رێی ئاوەز و قووڵبوونەوە لە میکانیرمه شاراوەکانی سروشتی مرۆییەوە خۆمان لە ترس و خورافاتی ئایینی رزگار بکەین.
 مرۆڤ دەبێ چۆن بژی؟
لەم وێستگەیەی کتێبەکەدا دەگەینە ئەوەی   کە گەنگەشە و گفتوگۆی دەکرێت، پەیوەندیی نێوان دەسەڵات و مرۆڤەکان چۆن بێت؟  باس دێتە سەر تۆماس هۆبز   و  گرنگترین کتێبێکی بەناونیشانی لیڤیاسان، یان ئەژدیها نوسییووە کە دەبێتە هۆی سەغڵەتکردنی پەرلەمانی  ئینگلیزی و کڵیسا بڕیارێک دەردەکات بە قەدەغەکردنی هەموو جۆرە نووسینێکی هۆبز.
دیدرۆ و رۆسۆ 
 لە سەدەکانی ناوەڕاستدا  تەنها کار لە قەدەغەکردنی کتێبی بیرمەنداندا نەوەستا، بەڵکو کاتێک دینس دیدرۆ، بڕیاریدا یەکەمین ئینسکلۆپیدیا لە جیهاندا بنووسێت، بەڵام دۆخەکە زۆر درێژەی نەکێشا دیدرۆ لەسەر نووسینی نامەیەک بۆ نابیناکان  بە تۆمەتی بێباوەڕی زیندانی کرا.
 لە سەردەمی وەچەرخانی خۆرئاوادا،  هەموو بیرمەند و  نووسەرێکی بوێر و راستیخواز، هەم ژیانیان و هەم نووسین و کتێبەکانیان لەوپەڕی مەترسیدا بوو.  لە ساڵی  1762  پەرلەمانی فەرەنسا و قەشەکان بە تۆمەتی بێباوەڕی و تێکدانی ئاوەزی فەرەنساییەکان فەرمان بۆ دەستگیرکردنی جان جاک رۆسۆ دەرکرد و هۆشداری درا بە خەڵک کە رۆسۆ پیاوێکی مەترسیدارە.
 لەم کتێبەدا  چەند رستەیەکی میڵتۆن دەنووسێت:  «لەناوبردنی کتێبکی باش وەک کوشتنی مرۆڤێک وایە، بگرە خراپتریشە، لەبەرئەوەی ئەو کەسەی مرۆڤێک دەکوژێت، بوونەوەرێکی بیرکەرەوه دەکوژێت، کە خودا وێنای کردووە، بەڵام ئەوەی کتێبکی باش لەناو دەبات، بیری و جەوهەری لەناو دەبات.
دوا قسە 
 لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین کتێبی نەفرەتلێکراوەکان ئەوەمان پێدەڵێت، کە هەمیشە     نووسەر و رووناکبیر و  بیرمەند و فەیلەسوفەکان،  لەلایەن دەسەڵاتە ستەمکار و ناوەندە ئاینییەکان و لە سەنگەری    نۆرمە  چەقبەستووەکانەوە،  دژایەتی کراون و تەشقڵە و ئاستەنگیان بۆ کتێب و دەقە باشەکان دروستکردووە و تاڕادەی سووتاندن و قەدەغەکردنیان، تەنانەت دادگاییکردنیان و بێ بەشکردنیان لە هەموو مافێکی ئینسانی. 

سیروان حەمە رەشید