رۆمانی ״خانزاد״ لە نێوان گێڕانەوەیەکی هونەری و واقعێکی مێژووییدا

10:18 - 2023-06-05
کەلتور
468 جار خوێندراوەتەوە

رەفعەت مورادی

ئارێز عەبدوڵڵا یەکیک لەو نووسەر و سیاسییە خۆش فیکر و بیر تیژ و قەڵەم بە بڕشتانەی  بواری ئەدەبە و نووسین و بەرهەمە چاپکراوەکانی شیاوی گرنگی پێدان و خوێندنەوەن، ئەم نووسەرە بەشێکی زۆر لە تەمەنی  بەخشیوە بە خەبات و تێکۆشان لە پێناو رزگاریی کورد و کوردستان و دەستەبەرکردنی ئازادی و بەختەوەری بۆ گەلەکەی، هەر لەو پێناوەشدا ساردی و گەرمی زۆری چێشتووە و گەلێک هەوراز و نشێوی دژواری بڕیوە، لەو سۆنگەیەوە زۆر رووداو و بەسەرهاتی جۆراوجۆری بینیوە و بەرەوڕووی بوونەتەوە، کەرەستەیەکی خاو و بەرچاو و سامانێکی فیکری و رۆشنبیریی گەورەی بۆ ماوەتەوە کە تا دێت گرنگی و بایەخیان زیاتر دەردەکەویت، رەنگە هەر ئەم زەمینە فیکری و رۆشنبیرییە بێت وای لە ئارێز عەبدوڵڵا کردووە دەست  بۆ ژانرە گرنگ و پڕ بایەخە مێژوییەکان  ببات و بە دووبارە داڕشتنەوە و دیمەنسازیی هونەرییانە تابلۆیەکی جوان و سەرنجڕاکێش لە فەزای گێڕانەوەدا بنەخشێنێت.
 نووسەر لە ماوەی رابردوودا چەندین بەرهەمی نایاب و جوانی پێشکەش بە ئەرشیفی نەتەوەیی کورد و هۆگرانی مێژوو و ئەدەبی کوردیی کردووە.

گرنگی کارەکانی نووسەر
ئارێز عەبدوڵڵا بە هۆی ئەوەی خۆی خەلکی دەڤەری سۆران و رواندزە،  لە مێژوو و بەسەرهات و رەنج و ئازاری گەلەکەی و بەتایبەت میرنشینی سۆران بەئاگایە و بە باشی لێی کۆڵیوەتەوە، زۆر بە حەماس و تاسەوە چۆتە نێو قووڵایی ئەو سەردەمەوە، بۆ بەدەستهێنانی زانیاری پێویست و متمانە پیکراو لەسەر پاشای گەورە و خانزادی سۆران شەو و رۆژی لەسەر یەک داناوە و هیچ کون و قوژبن و سەرچاوەیەک نەماوە نەیپشکنێت.
گرنگی کارەکانی نووسەر لەوەدایە بەهۆی تێکەڵبوون لەگەڵ کەلتوری ناوچەکە و ئاشنابوونی بە جوگرافیا و کەسایەتییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، بەشیکی زۆر لە لایەنە شاردراوە و فەرامۆشکراوەکانی ئەو سەردەمە بە شێوازێکی داهێنەرانە، ژیرانە و هونەریی لە دوو توێی دوو بەرهەمی هونەریی جوان بخاتە بەر دیدەی  خوێنەر.
تا ئەو جێیەی من بزانم ئارێز عەبدوڵڵا زۆربەی زۆری بەسەرهات و رووداوە سیاسی و مێژووییەکانی سەردەمی پێشمەرگایەتی خۆی بە درێژایی شۆڕشی نوێ نووسیوەتەوە، بەڵام ئەوەی سەرنجی منی بۆ لای خۆی راکێشاوە، دوو بەرهەمی گرنگی ئەم نووسەرەیە بە ناوەکانی «پاشای گەورە» و «خانزاد»، هەردووکیانی لە قاڵبی رۆمانی مێژووییدا نووسیون، نووسەر کۆی رووداوەکانی هەردوو بەرهەمەکەی لە گۆشەنیگای سێیەم کەسی تاک و زانای گشتییەوە  گێڕاوەتەوە و بەمەش توانیویەتی لە هەموو کات و شوێنی رووداوەکاندا ئامادە ببێت!
کاتێک رۆمانی خانزادم بە دەست گەیشت بە جۆریک سەرنجی راکێشام دەمویست هەمان رۆژ تەواوی بکەم، بەڵام لە پڕ تووشی ئازاری سنگ و دڵ و ... هاتم و دوای دەرچوونم لە نەخۆشخانە یەکەم شت داوای رۆمانەکەی خانزادم کرد و بە تامەزرۆییەوە تەواوم کرد.
خانزاد یان بە دەربڕینی ئەو کاتی دەڤەری سۆران «خوشک»، خۆشکی میر سلێمان میری سۆران دەبێ  کە لە سەرەتاکانی سەدەی هەڤدەیەم لە بنەماڵەی میرانی سۆران و لەشاری هەریر دەردەکەوێت، خانزاد بەهۆی جەنگاوەری، ئازایەتی، دانایی، جوانی و لێهاتووییەوە  ناوی دەکەوێتە سەر زاران و لە دەڤەری سۆران باس باسی ئەو دەبێت،  زۆری پێناچێت میر سلێمانی برای لە سەفەری بەغدا و بە شێوەیەکی گوماناوی دەمڕێت! لێوەشاوەیی و ئازایەتی و ژیری و حیکمەتی خانزاد بە جۆرێک سەرنجی قەڵەمڕەوی سۆران رادەکێشێت کە بێجگە لەو، کەسیتر بە شایستەی جێگرەوەی میر سلێمان نازانرێت، بۆیە لە سەر ویستی خۆی و بە دەنگی گەورە پیاوە  ئاینی، کۆمەڵایەتی، سەربازییەکانی میرنشینی سۆران لە شوێنی میر سلێمان دادەنرێت.

ئازایەتی و ژیری و شۆخ و  شەنگی  خانزاد
خانزاد لەوپەڕی شایستەیی و ئازایەتییەوە قۆڵی بۆ هەڵدەماڵێت و بە خێرایی دەست دەکات بە گۆڕانکاری  سەربازی و کۆمەڵایەتی و بەهێزکردنی ژێرخانی ئابووری و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی، لەو سونگەیەوە بۆ پاراستنی دەسەڵات و قەڵەمڕەویی سۆران  لە مەترسی و هەڕەشەی دوژمنان لەوانە: مل نەدان بۆ دەسەڵاتی داگیرکەری سەفەوی و عوسمانی دەست دەکات بە دروستکردنی چەندین قەڵای گەورە و ستراتیژی و ئاوەدانکردنەوەی رێگا و بان و مزگەوت و دام و دەزگای میری و رێکخستنەوەی سوپا و جەماوەر و ئامادەکردنیان بۆ شەڕ و بەرنگاربوونەوەی دوژمنان، ناو و ناوبانگ و ئازایەتی و ژیری و شۆخ و شەنگی  خانزاد نە تەنیا سەرنج و حەز و ئارەزووی پاشاکانی عوسمانی و سەفەوی بەلای خۆیدا رادەکێشیت بەڵکو جوانییەکەی گڕی لە دڵ و دەرونی فەرماندە سەربازییەکانی خۆیشی بەردا بوو؟ هەر ئەوەش وای لە سەرلەشکر «لەشکری» کردبوو پیلانی کوشتنی میر سلیمان دابڕێژێت و لە سەفەرەکەی بەغدا ژەهر خواردی بکات، بەڵکو خۆی دەسەڵاتی سۆران بگرێتە دەست و خانزاد لە خۆی  مارە بکات! بەڵام خانزاد وێڕای هەست و خۆشەویستییە نهێنییەکەی بۆ لەشکری، بەڵام وەک پابەندبوونێکی ئەخلاقی و بە دووربینییەوە نهێنییەکانی پشت کوژرانی میر سلێمانی برای بۆ ئاشکرا بوو و بە بەرنامە و بە بێ شڵەژان و هەراوهوریا  فەرماندە «لەشکری» خاوەن هێز و چەکداری، قۆڵبەست  کرد و سەری لە لەشی کردەوە، بەڵام ئەمە کۆتایی  پیلانگێرییەکان نەبوو لە دژی میری کوردان؟ بە داخەوە چیرۆک و بەسەرهاتی ئەو شاژنە سەرکردەیە و دەسەڵاتە خۆسەرییەکەی ئەماراتی سۆران، بە هۆی دەردی لە مێژینەی خۆخۆرییەوە بە تراژیدیا  کۆتایی پێدیت! وەک چۆن کورد بە درێژایی مێژوو بە دەردی دووبەرەکی و نایەکگرتووییەوە ناڵاندوویەتی! وا ئەم جارەش یەکێک لە ئەماراتە سەربەخۆکانی کورد وەک شانازییەک شاژنێکی وەک خانزاد پێشەوایەتی دەکرد بە دەستی خۆمان رووخا و خان ئەحمەدخانی ئەردەڵان بوو بە کەواسووری بەرلەشکری سەفەوی و بە پیلانێکی نامەردانە خانزادی میری سۆرانی بە برینداری تەسلیم بە سەفەوییەکان کرد، بەمەش بۆ چەندەیەمین جار ئەستیرەی بەختی کورد ئاوا بوو و کۆتایی بە دەسەڵاتی میری سۆران هات.
رۆمانی خانزاد دەچێتە خانەی ژانری رۆمانی میژووییەوە و لەسەر شیوازی  ریالیزمی مێژوویی نووسراوە، جوگرافیا یان کات و شوێنی رۆمانەکە شوێنێکی دیاریکراوی باشووری کوردستان و بە دیاریکراویی ناوچەی سۆران و رواندزە، زمانی گێڕانەوە، زمانێکی شیرین و جوان و رەسەن و خۆماڵییە، ئەمەش خاڵێکی گرنگە، چونکە زمانە ناوچەییەکان بەهایان پێ نەدراوە، بەڵام نووسەر لە رۆمانەکانیدا تا رادەیەکی باش ئاوڕی لە زاراوە و بنزاراوەکان داوەتەوە.

ئاسانکاریی بۆ خوێنەر کردووە
نووسەر خۆی  گێڕەڕەوەی چیرۆکەکانە و لە گۆشەنیگای سێیەمی کەسی تاک رووداوەکان دەگێرێتەوە زۆر بە جوانی ئیدیۆم و خوازە و هونەرە جۆراجۆرەکانی زمانەوانی بەکارهێناوە بۆ ئەمەش ئاسانکاریی بۆ خوێنەر کردووە و لە کۆتایی بەرهەمەکەیدا  فەرهەنگۆکێکی داناوە.
گێڕانەوی چیرۆکەکان کەف و کوڵی تایبەتییان پێوە دیارە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ چۆنییەتی ئاڕاستەکردنی رووداوەکان بۆ ئەوەی خوێنەر لە یەک ئاڕاستەیی دوور بخاتەوە و خوێنەر  لە جۆش و خرۆش نەکەوێت!
دەتوانم بڵێم یەکێک لەو هونەرانەی خوێنەر بەلای رۆمان و بەلای رووداوەکانی ناو رۆماندا رادەکێشێت گرێ کوێرەیە کە بەردەوام خوێنەر بە دوای کردنەوەیدایە، بۆ نموونە گەڕان بە شوێن پرسیاری میە سلێمان بۆ و چۆن مرد.
من پێشتریش و لە کاتی بڵاوبوونەوەی رۆمانی پاشای گەورەدا وتوومە و دیسانیش دەیڵێمەوە، خۆزگە نووسەری ئەم دوو رۆمانە بەو ئاسانییە بارکۆدی کاراکتەر و ناو نیشانی رووداوەکانی نەکردبایەوە و خوێنەری ناچار بکردبایە  بۆ خۆی بە دوای دۆزینەوەی راز و رەمزی ناو رووداوەکاندا بگەڕێت، بەڵام پێدەچێت بەرپرسیارێتی لە ئاست گێڕانەوەی رووداوە مێژوییەکان و تامەزرۆیی نووسەر بۆ ناساندنی کاراکتەرە سەرەکییەکانی ناو ئەو مێژووە هەستیارە وای لێ کردبێت لە گەمەی هونەری و زمانەوانی دوور کەوێتەوە.

بابەتە پەیوەندیدارەکان