هەتا سەرەتای ساڵی 2003 سەید موقتەدا سەدر کەسایەتییەکی بەرچاو نەبوو لە دیمەنی سیاسیی عیراقدا، ئەو ئەگەرچی کوڕی مەرجەعی شیعە ئایەتوڵڵا محەمەد سەدرە کە لە سالی 1999 دا لەلایەن دەزگا داپڵۆسێنەرەکانی رژێمی بەعسەوە شەهیدکرا، هەربۆیە سەید موقتەداش هاوشێوەی باوکی دژی ئەمریکا و دژی ئەوەش بوو کە شیعەی عیراق لە ژێر هەژموونی دەرەکیدا بێت، بەڵکو مەرجەعی شیعەی عیراقی بە رەسەن دەزانی.
یەکەم رەوتی چەکداری شیعە
بەهۆی ئەوەی لە بنەماوە دژی سیاسەتی ئەمریکا و خۆرئاوا بوو، نەیتوانی زوو بەزوو تێکەڵ بە پڕۆسەی سیاسیی عیراق ببێت، بۆیە یەکەم رەوتی چەکداری شیعەی لەدوای ڕووخاندی رژێمی بەعسەوە دروستکرد و لەسەر ئاستی میللیش ناڕازیی بوو بەرامبەر ئەوەی سوپای ئەمریکا و هاوپەیمانان لە عیراقدا بن، بۆ ئەوەش گروپێکی چەکداریی بەناوی سوپای مەهدی دروستکرد.
ئەو ئەگەرچی لەلایەن هێزە سیاسییەکانی عیراقی دوای 2003 وە زۆر داوای لێکرا کە دەستبەرداری (مقاوەمە) ببێت، بەڵام هەر لە چاوەڕوانیی ئەوەدا مایەوە کە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی سەقفێکی زەمەنی دابنێن بۆ کشانەوە لە عیراق و گێڕانەوەی سەروەریی بۆ دەسەڵاتێکی تەواو عیراقیی نیشتمانی، بەڵام تا دەهات بەهۆی جەنگی تیرۆریستانی قاعیدە و پاشماوەکانی بەعسەوە دانانی وادەیەک بۆ کشانەوەی ئەو هێزە بیانییانە دوادەکەوت.
بەڵام پاش ئەوەی عیراق رێکەوتننامەی لەگەڵ هاوپەیماناندا کرد لەسەر گێڕانەوەی سیادە بۆ عیراق و کشانەوەی هێزە جەنگاوەرەکانیان لە عیراق، ئەویش لە دوای ئەو رێکەوتنەوە هاتە ناو پڕۆسەی سیاسییەوە ئەوەش پاش چەند ساڵێک لە بەرەنگاربوونەوەی حکومەتی عیراقیش لە هەردوو کابینەی ئیبراهیم جەعفەری و خولی یەکەمی حکومەتەکەی نوری مالکیدا.
تێکەڵبوونی سەدر و رەوتەکەی لەدوای ئەوە هات لە سوپای مەهدی-ی هەڵوەشاندەوە و لەدەرکەوتنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی پارێزگاکان لە 2008 و هەڵبژاردنی نوێنەران لە 2010 ئیتر بڕوای بەوە هێنا کە لە گۆڕەپانی سیاسیی عیراق و بگرە ناوچەکەشدا ژمارەیەکی بەرچاوە، بۆیە بوو بە ژمارەیەکی سیاسیی قورس لە مەیدانی حزبە شیعەکان و تەواوی هێزە عیراقییەکانی دیکەدا و لە پێکهێنانی هەر کابینەیەک و هەر بڕیارێکی چارەنووسسازدا رای ئەو و رەوتەکەی دەبووە پارسەنگی هاوکێشەی عیراق.
ئەو لەناو ماڵی شیعەدا خۆی وەک فریادڕەسی شیعەی نیشتمانیی عیراق دەبینێت و هەمیشە رەخنەی توندی لە کابینەکانی حکومەت دەگرت، سەرەڕای بەشداریشی لە کابینە یەک لەدوایەکەکاندا چ بە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ.
رێکخستنی ناڕەزاییەکانی شەقام
ئەو لە هەموو ئەو هەڵوێستانەی کابینە جیاجیاکاندا کە بەشێک لە خەڵکی عیراق و شەقام ناڕازیی بوون لێی، سەرۆکاریی رێکخستنی ناڕەزاییەکانی شەقامی کردووە و زۆربەی جار جڵەوی ناڕەزاییەکان لە دەستی ئەودا بووە، تا لەو رێگەیەشەوە توانیوێتی گوشاری زیاتر بخاتە سەر هێزە سیاسییەکانی عیراق.
زۆربەی جارەکان کارگەیشتۆتە ئەوەی هێزەکەی ببێتە ژمارە یەک لەبەرامبەر رکابەرەکانی و تەنانەت بەشێک لە هاوپەیمانەکانیشی. بەڵام بەهۆی ناڕۆشنیی سیاسەتەکانی رەوتەکەی لە هەندێک مەسەلەدا و بەتایبەتی لە مەسەلەی داماڵینی عیراق لە هەژموونی ئەمریکا و ئێران پێکەوە، لەو جەنگە دوو بەرەییەدا هەمیشە تووشی پاشەکشە بووە، بەگوێرەی ئەمری واقیع و واقیعی جیۆپۆلەتیکیی عیراق، بەتایبەتی لەو کاتانەی کە پرۆسەی سیاسیی عیراق بەرەو تونێلیکی تاریک و داخراو رۆیشتووە، هەڕەشەی کشانەوەی لە پڕۆسەی سیاسی کردووە، دواتر کە هەندێک لە خواستەکانی جێبەجێکراوە و دۆخەکە کەمێک هێور بۆتەوە، لە کشانەوە پەشیمان بۆتەوە.
پاککردنەوەی هۆڵی پەرلەمان لەلایەن سەدرییەکانەوە دوایی کشانەوەیان
کشانەوە و گەڕانەوە لە چەند قۆناغێکدا
ئەم کشانەوە و گەڕانەوانە لە چەند قۆناغێکدا لەسەری تۆمارکراوە وەک ئابی ساڵی 2013 و ئاداری 2016 و تەمموزی 2021، زۆرترین گرفتیشی لەگەڵ هێزە شیعەکانی تری عیراقدا بووە و بەو پێیەش کە لایەنگرەکانی گوێڕایەڵیی تەوای دەکەن بۆیە هەمیشە بەهێزێکی جەماوەریی کاریگەر دانراوە و لە هەموو پرسێکی سیاسیدا کە موقتەدا سەدر بە دڵی نەبووبیت، شەقام وەک کەرەستەیەکی حازربەدەست بەکارهاتووە.
ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی تشرینی یەکەمی 2021 ئەو رەوتەی کردە ژمارەی یەکەم لە ناو لیستە سیاسییەکانی دیکەدا و ئەوەش بڕوای ئەوەی پێ بەخشی کە هەم سیستمی سیاسی و هەم تەوافوقی سیاسیی باوی دوای 2003 و هەم دەستووریش بگۆڕێت، بەڵام دوای چەندین مانگ لەوەی سەرگرتنی ئەو تێڕوانینە رووبەڕووی ئاستەنگ بۆوە، دووبارە شەقامی جووڵاند و لایەنگرەکانی و شوێنکەوتووانی هەڵیانکوتایە سەر دامەزراوە رەسمییەکانی وەک ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی باڵای دادوەری و رۆژبەڕۆژ گرفتەکە ئاڵۆزتر دەبوو، تا گەیشتە پێکدادانی چەکداری و بەهۆیەوە چەندین کەس بوونە قوربانی کە بە بڕوای چاودێران ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگێکی ناوخۆیی لە نێوان ماڵی شیعە و دواتە لە زۆربەی ناوچەکان لەئارادابوو.
ئەوەش مەترسیی ئەوەی دروستکرد کە تێکچوونی تەواوەتی ئاشتیی سیاسی و کۆمەڵایەتیی عیراقی لێ بکەوێتەوە کە دوور نەبوو هەندێک جەمسەری ئیقلیمیش راستەوخۆ یان ناڕاستەوخو تێکەڵ بە جەنگەکە ببن، هەربۆیە سەدر هەنگاوێکی بوێرانەی نا و قوربانیی بە خواستەکانی خۆی و رەوتەکەی دا و دەستبەرداربوونی کۆتایی خۆی لە سیاسەت راگەیاند و بە فەتوایەک رەوتەکەی و هەموو دامودەزگاکانی سەربە رەوتەکەی داخست و هەموو لایەنگران و مانگرانی ناوچەی سەوزی گەڕاندەوە ماڵەکانی خۆیان و بەوەش توانیی رێگری لەوە بکات کە چیتر خوێنی عیراقییەکان بەدەستی یەکتریی بڕژێت و شەڕی براکانی تەحریم کرد.
بڕیارێکی چارەنوسساز
ئەم بڕیارەی سەدر ئەگەر پاڵنەرەکەی هەرچییەک بێت بڕیارێکی بەرپرسیارانە بوو بە تایبەتی لەم کاتەدا کە ئێرانییەکان و ئەمریکا لە گروپی 5+1 لە گفتوگۆدان بۆ چارەسەری پرسی ئەتۆمییەکەی ئێران و بەگوێرەی سەرچاوە نزیکەکانیش لە گفتوگۆکان زۆر نزیکبوونەتەوە لە کۆتایی، ئەوە وێڕای هەوڵە نیشتمانی و ئیقلیمی و نیودەوڵەتییەکان کە لەکاردان بۆ لەدایکبوونی حکومەتێکی نوێ لە عیراق بەپێی پێوەرە هاوبەشەکان لە پڕۆسیسێکی نەشتەرگەریی قەیسەریی ئاڵۆز و مەترسیداردا.
*شرۆڤەکار و پارێزەر
