شه‌ڕی ساردی نێوان دوو جەمسەری جیهانی؛ خۆرهه‌ڵات و خۆرئاوا
(سه‌رمایه‌داری و سۆشیالیستی) واقیعێكی ناجێگێری له زۆربه‌ی جیهانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م دوو بلۆكه دروست كرد. جیهانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌ردوو بلۆكی خۆرهەڵات و خۆرئاوا، جگه له‌وه‌ی له ناوخۆدا ناجێگیر، ئاڵۆز و دواكه‌وتوو بوو، له رووی ده‌ره‌كییه‌وه به‌رده‌وام تووشی ده‌ستوه‌ردانی ناڕاسته‌وخۆی سیاسی، سه‌ربازی و ئه‌منی ده‌بۆوە. له دۆخێكی وادا زۆر له نەتەوەکان و گه‌لانی بنده‌ست به سوودوه‌رگرتن له ململانێی هه‌ژموونی نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا توانییان خه‌باتی رزگارییخوازیی نیشتمانیی خۆیان په‌ره پێ بده‌ن، ته‌نانه‌ت هه‌ندێكیان به‌ره‌و ئازادی یان بە سه‌ربه‌خۆیی سیاسی گەیشتن.
گۆڕانە دینامیكییه‌كان له بزووتنه‌وه رزگاریخوازه‌كاندا
به‌ڵام به دامركانه‌وه‌ی ململانێی نێوان به‌ره‌ی خۆرهەڵات و خۆرئاوا له كۆتاییەكانی سه‌ده‌ی بیسته‌م و رووخانی جەمسەری سۆشیالیستی، واقیعی ده‌ستوه‌ردان و هاوكاریی جیهانیی زلهێزه‌كان بۆ جیهانی سێیه‌م، بزووتنه‌وە رزگاریخوازه‌كانی ئەم ناوچانە گۆڕانكاریی گه‌وره‌یان به‌سه‌رداهات و تا ئاستێكی به‌رچاو سنووردار كران. گۆڕانە دینامیكییه‌كانی ململانێکان زۆر به روونی له بزووتنه‌وه رزگاریخوازه‌كانی خۆرهەڵاتی ناوه‌ڕاست، به‌تایبه‌تی لای كورد و فه‌له‌ستینییه‌كان، بەدەرکەوت.
سه‌باره‌ت به ململانێی عه‌ره‌ب- ئیسرائیل به نه‌مانی یەکێتیی سۆڤیەت، وه‌ك هێزێكی پشتیوانی گەلی فه‌له‌ستین و سه‌رجه‌م به‌ره‌ی عه‌ره‌بیی دژبه ئیسرائیل و به‌هێزبوونی سیاسی، ئابووری، سه‌ربازیی و ته‌كنۆلۆژیی ئیسرائیل، متمانه‌یه‌كی لای جووه‌كان دروستکرد كه چیتر عه‌ره‌ب و فەلەستینییه‌كان ناتوانن هه‌ڕه‌شه‌ی جددی بۆ سه‌ر وڵاته‌كه‌یان دروست بكه‌ن، بۆیه باشتر وایه ئاشتییان له‌گه‌ڵدا بكه‌ن، هه‌رچی فه‌له‌ستینییه‌كانیشن به‌هۆی نه‌بوونی پشتیوانیی نێوده‌وڵه‌تی و كشانه‌وه‌ی زۆربه‌ی وڵاتانی عه‌ره‌ب له پشتگیرییكردنیان، ناچار قبووڵی ئه‌و کەتووارەیان كرد كه پرۆسەی ئاشتی له‌سه‌ر بنه‌مای هەبوونی دوو ده‌وڵه‌ت سەرپێ بخەن، كه ده‌مێك بوو نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له ساڵی 1948 ەوه، پێشنیازی بۆ خستبوونەڕوو.
سه‌باره‌ت به بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی كوردستانیش، هه‌رچه‌نده دۆخه‌كه له‌سه‌ر كوردیش كاریگه‌ریی دیاری هه‌بوو، به‌ڵام به ئاراستەی جیاواز و به‌پێی کەتوواری ده‌وڵه‌تان جیاوازیی هه‌بوو. له عیراق به‌هۆی لاوازیی و گه‌مارۆی نێوده‌وڵه‌تیی دژبه عیراق دوای پەلاماری 1990ی بۆ سەر كوێت، لە 1991له‌م پارچه‌یه‌ی كوردستان، توانرا ده‌سه‌ڵاتێكی نیمچه سه‌ربه‌خۆ پێکبهێنرێت، هێزه هاوپه‌یمانه خۆرئاواییه‌كان كه پێشتر یارمه‌تیده‌ر و هاوكاری كوردستانی عیراق نه‌بوون، بوونە پارێزه‌ری ئه‌م ناوچه‌یه، به‌مه‌ش باشووری كوردستان توانی خۆی به‌رامبه‌ر وڵاتانی دراوسێ رابگرێت و ئه‌م ئه‌زموونه‌ش بوو به بنه‌ما بۆ رۆڵی ئێستای هه‌رێمی كوردستان له عیراقی نوێدا. به‌ڵام به لاوازبوونی رۆڵی مێژوویی هاوپه‌یمانان له هه‌رێمی كوردستان و ده‌ركه‌وتنی به‌هێزی ئێران و توركیا له ناوچه‌كه و لاوازیی رۆڵی عیراق له پاراستنی سنووره‌كانی، هەنووکە شیرازەی پاراستنی 30 ساڵه‌ی هه‌رێمی كوردستان لاواز و کەم بەها بووە و پێویستی به داڕشتنه‌وه و پێداچوونه‌وه‌ی نیشتمانیی راسته‌قینه‌‌یه.
تێگه‌یشتن لە واقیعه هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌کان
ده‌رباره‌ی خۆرهەڵاتی كوردستانیش (ئێران)، پێش رووخانی یه‌كێتیی سۆڤێت، روونتر دوای راوه‌ستانی جەنگی عیراق و ئێران، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه پاڵپشتی سه‌ره‌كیی خۆی (كه عیراق بوو) له ده‌ستدا. كوردانی خۆرهەڵات جیاواز له پارچه‌كانی دیکە زووتر له‌و واقیعه هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه نوێیه تێگه‌یشتن و به ره‌چاوکردنی دۆخی ئه‌زموونی نوێی باشووری كوردستان (عیراق) هه‌موو جۆره چالاكییه‌كی چەکدارانەیان راگرت و دوورەپەرێزییان له سنووره‌كان کرد.
هه‌رچه‌نده بزووتنه‌وه‌ی باکووری كوردستان له سه‌ره‌تاكانی نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی رابردوودا به سوودوه‌رگرتن له پشتگیریی سوریا و ناوچه ئارامه‌كانیان له سنووری توركیا، هه‌رێمی كوردستان هه‌ڵكشانی گه‌وره‌ی به‌خۆوه بینی، به‌ڵام ئه‌وكاته‌ش پێشبینیی گۆڕانكارییه نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمییه‌كان، هانی پارتی كرێكارانی كوردستان و ئه‌نقه‌ره‌ی دا، به ناوبژیوانی سه‌رۆك مام جه‌لال، لە ساڵی 1993دا ئەگەرچی کورت مەوداش بوو، ئاگربڕێک بکەن و به‌ره‌و ئاشتی هه‌نگاو هەڵگرن. هه‌رچه‌نده ئه‌م هه‌وڵه به هۆكاری جیاواز شكستی پێهێنرا، به‌ڵام ئه‌و راستییه‌ی سه‌لماند كه دۆخی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی چیتر بۆ خه‌باتی چه‌كداریی درێژخایه‌نی كورد گونجاو نابێت، به تایبه‌تی پاش گوشاری ئه‌نقه‌ره بۆ سه‌ر دیمه‌شق لە ساڵی 1998 و ده‌رپه‌ڕاندنی ئۆجه‌لان له سوریا و پاشان دەستگیرکردنی له كینیا.
پێویستە كورد به‌رنامه‌ی كاری سیاسی و ئه‌منی خۆی دابڕێژێتەوە، بە ره‌چاوکردنی ئەو گۆڕانكارییانەی بە سەر هێزه ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا هاتووە
بۆ دوو ده‌یه‌ی دواتر، پاش له‌ده‌ستدانی پاڵپشتی هه‌رێمی بۆ پارتی كرێكاران و به‌هێزبوونی زیاتری سه‌ربازی و ئابووریی توركیا، بزووتنه‌وه‌ی چه‌كداری په‌كه‌كه زیاتر بێهێز و کەم کاریگەر مایەوە و به‌شی هه‌ره زۆری هێزه سه‌ربازییه‌كه‌ی بۆ ده‌ره‌وه‌ی توركیا كشانده‌وه، به‌مه‌ش لای ئه‌نقه‌ره چیتر په‌كه‌كه وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی سه‌ربازیی گه‌وره بۆ سه‌ر توركیا نه‌ما و زۆربه‌ی هه‌ره زۆری هێزه‌كانی له سنووره‌كانی توركیا دوو‌ركه‌وتنه‌وه، به‌م شێوه‌یه په‌كه‌كه دوای نزیكه‌ی 40 ساڵ له خه‌باتی چه‌كداریی بێوچان، كه‌وته دۆخێكه‌وه كه هێزه چه‌كداره‌كه‌ی هەنووکە ئه‌وه‌نده‌ی هه‌وڵی خۆپاراستن و مانه‌وه ده‌دات ئه‌وه‌نده توانای ده‌سپێشخه‌ریی سه‌ربازی و كاریگه‌ریی سیاسی و ستراتیژیی نه‌ماوه.
داڕشتنه‌وه‌ی به‌رنامه‌ی كاری سیاسی و ئه‌منی
له‌به‌رده‌م ئه‌م واقیعه ستراتیژییه نوێیه‌دا، وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت كوردستانیان (چ له كوردستانی عیراق یان ئێران یان توركیا) پێویستیان به داڕشتنه‌وه‌ی به‌رنامه‌ی كاری سیاسی و ئه‌منی خۆیانه، كه ره‌چاوی ئەو گۆڕانكارییەی بەسەر هێزه ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا هاتووە، بكه‌ن. گرنگە سنوور و توانا و ئه‌ركی نوێ بۆ هێزی نیشتمانیی خۆیان دیاری بكه‌ن، بڕیار له‌سه‌ر شێوه‌ی خه‌باتی سیاسی و پاراستنی ئاسایشی كوردستانی له‌سه‌ر بنه‌مای پارسه‌نگی هێزی سیاسی و سه‌ربازی نوێ و دروستكردنی هاوپه‌یمانیی نوێ و شێوه‌ی نوێی تێكۆشانی خۆیان بده‌ن.
* لێپرسراوی مەڵبەندی دراساتی گشتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان
هێزی پێشمەرگە پارێزەری سنووری هەرێمی کوردستان
