قووڵایی کێشەکانی کورد

زۆرێك  لە نەتەوەكان لە جیهاندا، قووڵایی ستراتیجی خۆیان هەیە و  لە رووی  سیاسی،  ئابووری،   ئەتنیكی و رەگەز و بابەتی تریشەوە و كاری لەسەر دەكەن  لەپێناوی بەرژەوەندی و گەشەكردن و مانەوەی خۆیان.  
ئەگەر بۆ ئەوان ئەو  قووڵاییە گرنگ بێت، ئەوا بۆ كوردستانی دابەشكراو،  دەبێت زۆر  گرنگتر بێت بە رەهەندە جیاوازەكانییەوە  لەپێناوی بەرژەوەندییە باڵاكانی و پاراستنی  خەڵك و خاك و جوگرافیای مێژوو و چارەسەركردنی  كێشەكان.    
كوردستان، واتە ئەو خاكە مێژووییە  كە نەتەوەیەک بە هەموو دەنگ و رەنگ و دیالێكت و پێكهاتە  جیاوازەكانی،  هەزاران ساڵە لەسەری دەژین، بۆ كوردستانیان لە هەر كوێیەك بن، ئەو  قووڵاییە ستراتیجییە گرنگە.
ئەركی هەموانیشە وەكو دەسەڵات و لایەنەكان و  رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و هاووڵاتیانیش هەر یەكە بەپێی توانای خۆیان، زەمینە خۆش بکەن بۆ دروستكردنی ئەو قووڵایە بە زۆر شێوازی لۆجیكی. 
یەكڕیزیی نیشتمانی و نەتەوەیی و رەچاوكردنی ئەولەویاتەكانی، لەسەرجەم بوارەكان و حکومڕانییەكی تەندروست و دادپەروەر و دیموكراسی راستەقینە، رۆڵی كاریگەریان دەبێت لە دروستبوون و گەشەكردنی یەكبوون و قووڵایی لە ناوخۆ و دەرەوەش، بە ئاڕاستەی زامنكردنی مافە رەواكانی  كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان و دیاریكردنی مافی چارەنووس لەسەر خاكی مێژوویی و كاركردن بۆ بەستنی كۆنفرانسێكی نێودەوڵەتی بۆ باسكردن و لێكۆڵینەوە لە باردۆخی كوردستانیان لە جیهاندا بۆ چارەسەركردنی ئاشتیانە لە بەر رۆشنایی مافی گەلان و یاسا نێودەوڵەتییەکان و جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ، بە ئامادەبوونی نوێنەری ئەو وڵاتانەی كە کوردستانیان بەسەردا دابەشبووە و نوێنەرانی لایەنە  كوردستانییەكان و  وڵاتانی زلهێز و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان. 
وتەكەی  سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی ، لە دەستپێكی  دیداری  یەکێتیدا لە رۆژی  28 ی ئایاری 2022   سەبارەت  بە  پارچەكانی  تری  كوردستان وتی:
یەكێتیی نیشتمانی كوردستان، داش عیراقی تێدا نییە،  ئامادەی یارمەتی و هاوكاری براكانمانین لەهەر چوار پارچەی كوردستان، دەبێت سیاسەتەكە بگۆڕێت و لە زۆنی زەرد و سەوز بێینە دەرەوە و ببینە خاوەنی 45 ملیۆن كورد لە كوردستاندا  و سیاسەت بكەین،  بۆیە  بە برایانمان لەهەر چوار پارچەی كوردستان دەڵێین  جێتان ناهێڵین و هەركاتێك پێویستتان بە هاوكاری بوو هاوكارتان دەبیین " .

بۆردی یەکێتی بۆ ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی  هەرێم
پەلەكردن لە پێكهێنانی بۆردێک یان ناوەندێکی یەکێتی بۆ كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم لە دابڕێندراوەكان و جێناكۆكەكان، بەپێی دەستوور، كە داواكاریی زۆرێك لە هەڤاڵانە و لە دیداری  یەکێتیشدا جەختی لەسەر کراوەتەوە. 
لە رووی ئۆرگانییەوە دەكرێت ئەو بۆردە هەروەكو ئۆرگانەكانی تر بێت و گرنگە لە سنووری  مەڵبەندەكان بەشێك هەبێت بەو ناوەوە، چونكە  بەداخەوە ئەگەری درێژەكێشانی ئەو بارودۆخانە  هەیە و دەكرێت نەخشەڕێی كارەكانی ئەم تەوەرانە بێت. 
یەكەم: زیندوو هێشتنەوە و كاراكردنی دۆسێی كوردستان بەگشتی و بەتایبەتیش باشووری كوردستان و ناوچە دابڕێندراوەكانی و بەدواداچوون و لێكۆڵینەوەی تەواو بۆ سەرجەم  ئەو مادە  دەستووری و یاسایی و بڕیار و كێشانەی ئەو ناوچانە و پابەندكردنی حكومەت و لایەنەكان بە جێبەجێكردنی. دووەم: كاركردن بۆ تێگەیاند و ئاگاداركرنەوەی  هەموو لایەك لە ئاكامە خراپەكانی پاپەند نەبوون بە دەستوور و مادەكانی، لە ناویشیاندا مادەی 140 كە نەخشەڕێیە بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان و دروستكردنی هەماهەنگی لەگەڵ هەموو ئەو لایەنانەی كە خوازیاری ئاشتی و تەبایی و گەڕانەوەی مافن بۆ خاوەنەكانی، هەڵسان بە هەڵمەتێكی چڕوپڕی دیبلۆماسی و  سیاسی و میدیایی لەو بوارەدا لە هەموو ئاستەكان.
سێیەم: سوودوەرگرتنی تەواو لە ئەندامانی كارای  یەکێتی لە پۆستە حكومییەکان و پەرلەمان و فەرمانگەكان بەمەبەستی جێبەجێكردنی تەواوی ئەركەكانیان و بەدواداچوونیان   بۆ مادە دەستووری  و یاساییەكان  بە تایبەتی بڕگەكانی مادەی 140.چوارەم : پێگەیاندنی كادری خەمخۆر و شارەزا لە كێشەكانی كەركوك و ناوچەكانی تر. 
پێنجەم: دۆكیۆمێنتكردن و ئەرشیفكردنی سەرجەم بابەتەكانی تایبەت بە كەركوك و ناوچەكانی تر و كاركردن لەسەریان بەشێوەیەكی زانستی. 
شەشەم: بەدواداچوون و بەبەرنامەكردنی هەر بابەتێك كە لەمیانی كاركردندا دێتە پێشەوە یان لەسەر بۆچوونی هەڤاڵان بەباش دەزانرێت و هەماهەنگی و پەیوەندی  بە سەرجەم  ئۆرگانەكانی یەکێتییەوە.
حەوتەم:  دەركردنی بەیاننامە و هەستان بە چالاكی مەدەنی هەمەجۆر لەكاتی پێویستدا و بەستنی كۆڕ و سیمیناری تایبەت بەو بابەتانەی ئاماژەی پێدرا.    
یەکێتی ناوەندی كاروباری یاسایی هەیە، لە حاڵەتێكدا ئەگەر ئەو بۆردە پێكنەهات،  دەکرێت ئەو ناوەندە كارەكانی فراوانتر بكرێت و تێیدا تایبەتمەندی بدرێت بە ناوچە دابڕێنراوەكان، ناوەكەش بگۆڕدرێت بۆ  ناوەندی كاروباری  دەستوور و یاسایی یەکێتی.

کوردە کەرکوکییەکان شارە کوردستانییەکەی خۆیان بە شاری برایەتی دەناسێنن

  مادەی 140 و ئاڵای كوردستان 
مادەی 140 تا هەنووكە رێژەیەكی  سەدیی لێ جێبەجێكراوە كە دەكاتە قۆناغی ئاساییكردنەوە و ساڵانێكە كارەكانی درێژكراوەتەوە  بۆ هەموو عیراق و لە  زۆربەی پارێزگاكان ئۆفیسی هەیە.
 بۆ ناوچەكانی (جێناکۆک) وەك لە دەستووردا بەو دەستەواژە هاتووە، تا ئێستا جگە لەو مادەیە و ئالیاتەكانی هیچ  بەدیلێكی تر نییە و گرنگە ئەو مادەیە پەیوەست نەكرێت بە كات و مانەوەی  بە زیندوویی لە دەستووردا و داوای روونكردنەوەی جێبەجێنەكردنی ئەو مادەیە لە لایەنی پەیوەندیدار بکرێت. 
حكومەتی عیراق پابەند بکرێت بە جێبەجێكردنی لەنزیكترین كاتدا، چونكە ناوەڕۆك و بڕگە گرنگترە لەو مادەیە یان هەر مادەیەكی تر نەك ژمارە.
دیارە مادەكە لە سەر راسپاردەی  یۆنامی و لایەنە سیاسییەكانی عیراق، ساڵی 2008 وادەكەی  درێژكرایەوە و دواتر دادگای ئیتیحادی ساڵی 2019، گفتوگۆی سەبارەت ئەو مادەیە  بڕییەوە و ئاماژەی بۆ ئەوەكرد كە مادەكە دەستوورییە و كارایە و دەبێت جێبەجێبكرێت، بۆیە گرنگە هەوڵی بۆ بدرێت هەروەها كاری جدی بۆ زیادكردنی ئەم بڕگەیە بۆ 140 كە  هەموو بنەما دەستووری و یاسایی و واقیعی و پرانسیپی شەراكەتی نیشتمانی تێدایە، لەهەر دەرفەتێكدا بە تایبەتی لە هەمواری دەستووریدا   ئەویش ئەم بڕگەی  خوارەوەیە: 
ناوچە جێناكۆكەکان، بەڕێوەدەبرێن بە هاوبەشی و یەكسانی لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ئیتیحادی بەهەموو وردەكاریەكانییەوە، تا كاتی دیاریكردنی چارەنووسی بەپێی  دەستوور و یاسا و چارەسەركردنی بابەتی هەڵكردنی ئاڵای هەرێمی كوردستان لەو ناوچانە لەو چوارچێوەیەدا.
گرنگە سەرجەم دەستە و لیژنەكانی مادەی 140  كارابكرێت و بەوردییەوە كار لەسەر بڕگەكان بكرێت، لەسەرووی هەمووشیانەوە لیژنەی باڵای مادەی 140 كە سەر بە حكومەتی ئیتیحادییە.

كورد و دادگا و دۆسیێكانی جینۆساید 
  پاش  پڕۆسەی  ئازادیی  عیراق  لە نیسانی  2003 ،  دادگای باڵای تاوانی عیراق، لە كۆتایی ساڵی 2005 ،  دامەزرا بەمەبەستی دادگاییكردنی سەرانی رژێمی  پێشوو، دادگاكە پاش رەزامەندی كۆمەڵەی نیشتمانی عیراقی و بڵاوكردنەوەی یاساكە لە (وەقائیعی عیراقی) دەستیكرد بەسەیركردن و ئامادەكردنی  دۆسیێەكان، دوای چەندین دانیشتن، بڕیاری پێوستی لەسەر  ژمارەیەك دۆسیێدا، لەوانە راگەیاندنی حوكم و بڕیار  لەسەر دۆسیێی پاكتاوی  رەگەزی لەلایەن  دادوەری دادگای باڵای تاوانی عیراق ساڵی 2009،  دەرهەق  بە  ژمارەیەك بەرپرسی باڵای رژێم لە نێویاندا سێ  پارێزگاری پێشووتری كەركوك كە لە نەوەدەكانی  سەدەی رابردوو هەریەكەیان بۆ ماوەیەك پارێزگار  بوون.
 ئەو دادگاییكردنانە وا سەیر دەكرێت كە جگە  لەوەی بەشێكی گرنگە لە رێكارەكانی (العداله‌ الانتقالیه‌) لە هەمانكاتدا دەبێت ببێتە وانە و پەند و عیبرەت بۆ  هەركەس و لایەنێك كە لە ئێستا و داهاتوودا، هەر  پێشێلكارییەك وەكو ئەوەی دادگاكان دیارییان كردووە  بکات، ئەوە هەر رۆژێك دێت رووبەڕووی دادگاییكردن  ببێتەوە.
شایانی باسە کە دادگای باڵای تاوانی عیراق، کە بە یاسای ژمارە  10 ی ساڵی 2005  دامەزراوە و دواتر چەند جارێك ئەو یاسایە  هەمواركراوەتەوە، ئێستا  قەبارەی  ئیشوكارەكانی ئەو دادگایە وەكو پێشوو نەماوەتەوە و سەربە ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عیراقە.
ئەو دادگایە گرنگە بمێنی بەگەڕبخرێتەوە و زەمەنی سەیركردنی دۆسیێكانی دیارینەكرێت وەكو ئەوەی ئێستا هەیە1968-2003 ، بەڵكو  گرنگە ئەگەر  بكرێت لە رۆژی دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقەوە  كاتەكەی دەستپێبكات و بەكراوەیی بمێنێتەوە تا دڵنیایی دەبێت لەوەی ئیتر پێشێلكاری  روونادات. 
گرنگە سەرجەم ئەو دۆسیێانەش لەخۆبگرێت كە  لەپاش ساڵی 2003 وە روویانداوە لەوانە تاوان و پێشێلكارییە هەمەجۆرەكان و تیرۆریستییەكان و  دۆسیێی رووداوەكانی پایزی2017 و دواتر، گرنگە  عیراق و وڵاتانی تریش ببنە ئەندام لە دادگا  نێودەوڵەتییەكان، بەتایبەتی پەیماننامەی رۆما و دادگای تاوانی نێودەوڵەتی.
دەبێت بەدواداچوون بكرێت بۆ جێبەجێكردنی تەواوی بڕگە و بڕیارەكانی دادگای باڵای تاوانی عیراق و بڕیار و راسپاردەكانی لایەنە پەیوەندیدارەكان سەبارەت بە سەرجەم دۆسیێكان و ئامادەكردن و جووڵاندنی ئەو دۆسیێانەی كە ماون. 

كەركوك و رووداوەكانی  پاییزی 2017
دۆخی كەركوك و ناوچەكانی هاوشێوەی، لە ئەنجامی رووداوەكانی پاییزی 2017 تاكو هەنووكە  ئاشكرایە لە چی مەودایەكدایە، سەرەڕای بەردەوامی  هەوڵی دلسۆزان بۆ ئاساییكردنەوە و راستكردنەوەی  رەوتەكە.
دەبوو پێش ئەو رووداوانە هەموو كارێك بكرایە بۆ رێگریكردن لەوەی كە روویدا و  پێشێلكارییەكی  دیار بوو بۆ دەستوور و یاساەكان و لە ئەنجامی ئەو رووداوانە، واقعێكی تر دوور لە خواستی خەڵكی  رەسەنی ئەو ناوچانە هاتەكایەوە و لە رۆژی  بەراییدا و لە قۆناغی یەكەمیدا  روبەڕوبوونەوە  روویدا و بووە هۆی شەهیدبوونی  ژمارەیەك لە پێشمەرگەی  قارەمان و هاووڵاتی و گەیاندنی زیانی زۆر بە موڵك و ماڵ و دواتر بەسەربازگەكردن و ئیدارەدانی شارەكان  بەتایبەتی لە كەركوك كە جێگەی نیگەرانییە و كێشەی لێكەوتۆتەوە بۆ هاووڵاتیانی مەدەنی و ئاشتی خوازی رەسەنی ناوچەكە و كێشە و ئیحراجیش لە هەندێك شوێن و كاتدا بۆ خودی هێزە ئەمنییەكانیش درووستبووە و بەشێك لەو كردارانەش لە گەڵ دەستوور  بە تایبەتی مادەكانی 15 و 17  دا یەك ناگرێتەوە. بێگومان كارە باشەكانی هێزە ئەمنیەكان بەگشتی كە بەپێی دەستوور و یاسا بەرێوەچووە، جێی پێزانینە  بەتایبەت لە پاراستنی سەروماڵی هاووڵاتیان و قەڵاچۆكردنی  تیرۆریستان و  تاوان  و دیاردەكانی تر. شێوازی زۆر تەندروست هەیە بۆ مامەڵەكردن و توندكردنی باری ئەمنی و سەقامگیری ئەگەر مەبەست  لەوە بێت كە شاراوەنی رێكارەكانی دابینكردنی  توندكردنی باری ئەمنی و سەقامگیری چۆنە؟ 
بەئامانجگرتنی خەڵكی رەسەن و تایبەتمەندیی و زمان و كەلتوور و هەوڵدان بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەتایبەتی لە كەركوك و دەوروبەری دەكرێت.
 گرنگە هەر پێشیلكارییەك كە روویداوە و روودەدات  تۆماربكرێت و رێگریش لەهەر مامەڵەیەك بكرێت كە مەترسییە بۆ ئێستا و ئایندە، بەڕێكاری دروستی دەستووری و یاسایی بەدواداچوون بكرێت و   بارودۆخی ناوچەكە  ئاسایی بكرێتەوە.
دەست بكرێت بەجێبەجێكردنی مادەی 140 و مادە  دەستووری و یاساییەكانی تر و هێز لە خەڵكی ئەو ناوچانە دروست بكرێت و بەهاوبەشی لە هەموو بوارەكان بەڕێوەببرێت و پەلە بكرێت لە جێبەجێكردنی رێكەوتنەكان و پێكهێنانی لیوا  هاوبەشەكان.
هەركەس و لایەنێكیش كە خەمخۆری ئاشتی و پێكەوە ژیانی مەدەنیانە و دیموكرات و دەستوور و یاسا، پێویستە بێتە دەنگ لەسەر هەر حاڵەتێكی نەخوازرا و پێشێلكاری بەتایبەت سەرۆكایەتییەكان و وەزیر و   ئەندام پەرلەمان و حزب و نوخبە و داواكاری گشتی  و  یۆنامی و هتد لە هەرێم یان عیراقیش.

کە رێگریی لە ئاڵای کوردستان دەکەن، خەڵک زیاتر دەیشەکێنێتەوە

كەركوك لە پایتەختی شارەزوور و بوكی كوردستانەوە 
ئاشكرایە كە كەركوك ساڵانێكی زۆر پایتەختی  ویلایەتی شارەزووری دێرین بووە و زۆر راستی و بەڵگەی تەواو هەن  كە شایەتی كوردستانییەتی دەدەن.    
لە كتێبی «دلیل تأریخ مشاهیر الالویه‌ العراقیه‌« دا  كە بەشی دووەمی ساڵی1947 لە چاپخانەی دیجلە لە بەغدا چاپ بووە و تایبەتە بە كەركوك، لە پێشەكییەكەیدا، كەركوك وەسفدەكات بە بووكی  كوردستان.
  دانەرانی ئەو كتێبە  لە خۆیانەوە ئەو وەسفەیان نەكردووە، ئەگەر ئاگاداری راستی ئەو شارە دێرینە نەبن، بۆیە ئاماژەیان داوە بەوە، بەتایبەتیش   لەوكاتەدا هێشتا چەند ساڵێكی كەم  تێپەڕببوو بەسەر  لكاندنی ویلایەتی موسڵ، بە عیراقی تازە دامەزراو  لە ئەنجامی شەڕی جیهانی یەكەمدا، کە بەشی هەرەزۆری ناوچەكانی كوردستانی باشوور لە خۆدەگرێت. 
 سەرەڕای ئەو وەسفەی كەركوك و سەرجەم راستییەكانی تر كە شاراوەنییە و ئاشكرایە،  هەوڵەكانی سڕینەوەی مۆركی رەسەنایەتی و گۆڕینی دیمۆگرافیا و كردار و دەستەواژەی نامۆ لە قۆناغە جیاجیاكاندا بەڕێوەچووە، لەم ساڵانەی دوایشدا   هەندێك كەس و لایەن لە مینبەری جیاجیا سەبارەت  بە كەركوك و ناوچەكە، باسی گۆڕانی  باڵانسی   هێز و ئاماری ناڕاست و بەسەرچوونی مادەكانی دەستوور و  ناوچە  تێكەڵەكان و عیراقی  بچووك دەكەن و چەندین  وەسف و وشەی  تری  دوور لە واقعی مێژوویی و رەسەنی ناوچەكە هەروەها نادەستووری و مەبەستدار.  دیارە ئامانج لەوانە چییە؟ خۆ ئەگەر مەبەست لە فرەپێكهاتە بێت، ئەوە زۆر شوێن وەك كەركوك وایە، نموونەی بەغدا و بەسڕە و شوێنی تریش ئەی بۆ پێیان  ناوترێ‌ عیراقی  بچووك؟
ئەگەر فاكتەرە نێوخۆی و نێودەوڵەتییەكان نەبوایە  رۆژیان نەدەگیشتە ئەمڕۆ، ئەو دەستەواژانە ئەوە  دێنێتە یاد كە ساڵانێكی زۆر لەپێشا بە باشووری كوردستان دەوترا «شمال الحبیب» بەتایبەتی  لەلایەن رژێمەوە  لەكاتێكدا  بۆ شتی تر حەبیب نەبوو  ئەگەر  مەبەستێك لە پشتەوەی  نەبوایە.