چۆن دیكتاتۆرەكان لە رێگەی دیموكراسییەوە دەگەنە دەسەڵات؟

لە ماوەی 100 ساڵی رابردوودا دیموكراسی بۆتە باوترین جۆری حكومەت لە سەرانسەری جیهاندا. بێگومان بۆتە فۆرمی باڵادەستی سیاسەت، زیاتر لە نیوەی وڵاتانی سەر زەوی دیموكراتن. دیموكراسی مۆدێرن، بە پێچەوانەی دیموكراسی پاك و راستەوخۆی ئەسینای كۆن، جۆرێكە لە حكومەت كە تێیدا دانیشتوانی بە گشتی مافی دەنگدان و بەشدارییكردنیان لە سیاسەتدا هەیە، بە هەڵبژاردنی نوێنەرانی سیاسی بۆئەوەی بە ناوی ئەوانەوە كار بكەن. هەروەها ئەم جۆرە حكومەتانە مەیلیان هەیە كە پارێزبەندی بەهێزیان هەبێت بۆ مافە كەسییەكان، وەك ئازادیی قسەكردن.
بەڵام سەرەڕای جەماوەری دیموكراسی لە سەرانسەری جیهاندا، گرنگە لە بیرمان بێت كە دیموكراسییەكان، دەتوانن بە ئاسانی شكست بهێنن بە بێ پاراستنی دروست. بەڕاستی زۆرێك لە وڵاتانی وەك ڤەنزوێلا و نیكاراگوا و میسر و عیراق هەروەها كوردستانیش لە ماوەی سەدەی رابردوودا دیموكراسی خۆیان لەدەستداوە. كەواتە بەڕاستی چۆن دیموكراسییەك دەخلیسكێتە ناو دیكتاتۆریەتێكەوە؟

رێگەكانی هاتنە سەر دەسەڵاتی دیكتاتۆرەكان لە دیموكراسیدا
رەنگە دیكتاتۆرەكان لە دیموكراسیدا لە چەند رێگەیەكەوە سەربكەون بۆ دەسەڵات. یەكێك لە رێگەكان، دەرەنجامی جەمسەرگیری سیاسییە، كە لایەنە سیاسییە كێبڕكێكارەكان چیتر نایانەوێت هاوكاریی یەكتر بكەن، رێگە بە گروپە توندوتیژەكان یان توندڕەوەكان دەدەن، لە بری ئەوە دەست بەسەر سیاسەتدا بگرن.
هەروەها دیموكراسی دەتوانێت بكەوێت، كاتێك دەستەبژێركانی وڵاتێك هەست بكەن كە دیموكراسی چیتر «كار»یان بۆ ناكات. كاتێك ئەم دەستەبژێرانە هەست دەكەن دۆڕاندنی هەڵبژاردنێك، رەنگە بە مانای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات و نفوزی خۆیان بێت بەسەر وڵاتدا، لەوانەیە هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی وڵات بدەن بە زەبری هێز و بیكەن بە دیكتاتۆری. یان دیموكراسییەكان دەتوانن بە رێگەی دیكە بكەون، كاتێك دەستەبژێركان سەرەتا لە رێگەی دیموكراسییەوە دەست بەسەر دەسەڵاتدا دەگرن، پێش ئەوەی دواتر مافە دیموكراسییەكانیان لێ بسەننەوە.

رادیكاڵبوونی سیاسی و  نائومێدی كۆمەڵایەتی
دیموكراسییەكان بە مشتومڕێكی زیندوو بەڵام ئاشتیانە لە نێوان لایەنە سیاسییە جۆراوجۆرەكان و گروپە بەرژەوەندیخوازەكاندا تایبەتمەندن. لە دیموكراسییەكی تەندروستدا، ئەم گروپانە رێكدەكەون لەسەر ئەوەی سازش بكەن كە سوودی بۆ گروپی دەنگدەرەكانیان، یان بازنەكانی هەڵبژاردنیان هەبێت. بەڵام هەندێكجار، ئەم گروپە سیاسیانە ئەوەندە دەست دەكەن بە ناكۆكی لەگەڵ یەكتردا، كە چیتر باوەڕیان بەوە نییە كە سازشكردن لەگەڵ گروپەكەی بەرامبەر مومكینە. كاتێك گۆڕەپانی سیاسی چیتر نابێتە سازان، دەبێتە بابەتی زاڵبوونی گروپێك بەسەر گروپەكەی تردا.
لە هەندێك بارودۆخدا، وەك لە حاڵەتی داڕمانی ئابووری گەورە یان شكستێكی سەربازی بەرچاو، دەنگدەران دەتوانن بە دوای بژاردەی توندڕەودا بگەڕێن بە هەڵبژاردنی ئەو پارتە سیاسیانەی كە بەڵێن دەدەن بە تەنیا وڵات لە ئازارە ئابووری یان سیاسییەكانی رزگار بكەن، بە زۆری لە رێگەی تاكڕەوییەوە. بەڵام تێچووی زۆرجار پێشبینی نەكراوی هەڵبژاردنی ئەم پارتانە ئەوەیە، كە ئەوان مەیلیان هەیە بۆ لەناوبردنی بنەما دیموكراسییەكان كاتێك دەچنە ناو دەسەڵات.

ڤایماری ئەڵمانیا
دابەزینی ئەڵمانیا بۆ ناو نازیزمی ڤایمار یەكێكە لە نموونە وەبیرهێنەرەكانی مێژوو بۆ داڕمانی دیموكراسی. لە ساڵی 1919 و لە دوای كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی، ئەڵمانیا شكستی هێنا و دەسەڵاتی پاشایەتی لەكار لادرا و لە شوێنی دیموكراسی كۆماریخوازی دروست بوو. كۆماری گەنجی ڤایمار، دەستوورێكی زۆر داهێنەرانەی هەبوو كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی ئەڵمانیادا نوێنەرایەتییەكی فراوان و مافی دەنگدانی گشتگیری بەهەموو ئەڵمانییەكان بەخشی.

هیتلەر

بەڵام كۆماری گەنجی ئەڵمانیا تووشی كۆمەڵێك كێشەی بەرچاو بوو كە لە شكستی ئەڵمانیا لە جەنگی گەورەوە  سەرچاوەی گرتبوو. زلهێزەكانی  جیهان، پەیماننامەی توند و قووڵی زەلیلكەری ڤێرساییان سەپاند، كە ئەڵمانیایان ناچار كرد قەرەبووی گەورە بدات بە زلهێزەكانی تر، ئەمەش وڵاتەكەی هەژار كرد. هەروەها ئەو شكستە سەربازییە، كۆمەڵگە و سیاسەتی ئەڵمانیای بەشێوەیەكی بەرچاو ناسەقامگیری هێنا و بووە هۆی زنجیرەیەك شۆڕش و هەوڵی كودەتا بە درێژایی ساڵانی 1920 لە كاتێكدا گروپە جیاوازە رادیكاڵەكان لە كۆمۆنیستەكانەوە تامیلیتاریستەكان، هەوڵیاندا دەست بەسەر حكومەتی ڤایماردا بگرن.

سەرهەڵدانی نازییەکان
لەناو ئەو پشێوییەدا، گروپێكی پەراوێزکەوتووی بچوک،  هێواش هێواش بەرەو ناوبانگ بەرز  بۆوە ئەوانیش: سۆشیالیستی نیشتمانی بوون، یان نازییەكان بوون. بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1923 لە گۆڕەپانی سیاسی ئەڵمانیادا سەریانهەڵدا، كاتێك هەوڵیان دا کودەتایەک لە میونشن بکەن، پیلانێك كە تێیدا هەوڵیاندا بە زۆر دەست بەسەر حكومەتی ڤایماردا بگرن. كودەتاكە سەركەوتوو نەبوو و بە خێرایی چەقێنرا، ئەمەش وایكرد سەرۆكی نازییەكان، ئەدۆلف هیتلەر، هەوڵبدات و لە رێگەی دیموكراسییەوە (بە هەندێك ئاگاداركردنەوە) بچێتە ناو سیستمی سیاسی ڤایمارەوە، پێش ئەوەی دەوڵەتی ئەڵمانیا بڕوخێنێت و دیكتاتۆریەتەكەیان بهێنێتە ئاراوە.

دەسەڵاتگرتنە دەستی نازییەکان
دوای شەش ساڵ لە بووژانەوە و تەنانەت هەندێك خۆشگوزەرانی ئابووری بۆ ئەڵمانیا، گیروگرفتی ئابووریی گەورەی ساڵی 1929 جارێكی دیكە ڤایماری ئەڵمانیای فڕێدایە دۆخێكی ئابووریی بێ هیواوە، ئەمەش وایكرد زۆرێك لە دەنگدەرانی ئەڵمانیا بە دوای بژاردەی سیاسی رادیكاڵدا بگەڕێن، لە نێویاندا ناسیۆنال سۆشیالیزم. لە ساڵی1932 نازییەكان هەڵبژێردران بۆ ئەوەی ببنە پارتێكی پێشەنگی پەرلەمانی ئەڵمانیا، بانگەشەیان لەسەر بەڵێنی گەڕاندنەوەی گەورەیی ئەڵمانیا كرد بە تۆڵەسەندنەوە لە بەریتانیا و فەرەنسا بۆ پەیمانی ڤێرسای.
 ساڵی دواتر ئاگركوژێنەوەیەك هەوڵیدا بینای پەرلەمانی ئەڵمانیا (رایشستاگ) بسووتێنێت، كە هیتلەر و پارتە نازییەكەی وەك بیانوویەك بۆ دەستبەسەرداگرتنی تەواوی دیكتاتۆریانەی ئەڵمانیا بەكاریانهێنا. لە ماوەی 12 ساڵ، بە تەواوی دامەزراوەی سیاسی دیموكراسییان هەڵوەشاندەوە، دڕندەترین  جینۆسایدی مێژووی مرۆڤایەتیان دروست کرد کەبە  «هۆڵۆكۆست» ناسراوە، کە ئەویش بریتییە لە کۆمەڵکوژیی جووەکانی ئەڵمانیا و ئەوروپا. هەروەها خوێناویترین جەنگ  دەستپێكرد كە مرۆڤایەتی ئەزموونی كردبێت،  ئەویش جەنگی دووەمی جیهانی بوو. رووخانی یەكەم دیموكراسی ئەڵمانیا دەرەنجامە جدییەكانمان پیشان دەدات، كاتێك هەر وڵاتێك، سیستمی دیموكراسی خۆی لەدەستدەدات.

دەستەبژێری ناڕازی
لە هەندێك حاڵەتدا دیموكراسییەكان دەكەونە ناو دیكتاتۆرییەوە كاتێك «دەستەبژێر» (واتە كەسانی لە پۆستە گرنگەكانی كۆمەڵگەدا وەك سەركردایەتی سیاسی، بازرگانی، دارایی، ئایین، یان سەربازی) هەست دەكەن كە سیستمی دیموكراسی چیتر «كار» بۆ ئەوان ناكات. سیستمەكە لەگەڵ بەرژەوەندییە دارایی یان سیاسییەكانیان ناكۆكە. لە ئەنجامدا لەوانەیە بە دوای بەدیلێكی نادیموكراسیدا بگەڕێن كە سامان، پێگە، یان كاریگەرییە سیاسییەكانیان بپارێزێت، لەوەی لەلایەن دەستەبژێری ركابەرەكانەوە، یان تەنانەت دەنگدەرانی ئاساییەوە بسەنرێنەوە.

ئەو ئەلتەرناتیڤە نا دیموكراسییانە لەوانەیە دواتر لە رێگەی چەندین شێوازی جۆراوجۆرەوە دەسەڵات بگرنە دەست. یەكێك لە ئامڕازەكان ئەوەیە كە دیموكراسی لە دژی خۆی بەكاربهێنێت. لەم دۆخەدا لایەنێكی دیاریكراو لە هەڵبژاردنێكدا سەردەكەوێت و دواتر پێگەی خۆی وەك سەرۆكی حكومەت بۆ كەمكردنەوەی مافە دیموكراسییەكان بەكاردەهێنێت، وەك هەڵوەشاندنەوەی هەڵبژاردنەكانی داهاتوو. 
پارتی نازی كـــــە لە هەڵبژاردنی ساڵی1932دا رێژەی   33 ٪ی دەنگەكانی بەدەستهێنا و بە شێوەیەكی دیموكراسی هەڵبژێردرا، لە ساڵی 1933دا رێك ئەم كارەی كرد، كاتێك باری نائاسایی راگەیاند، ئەوەی بەكارهێنا بۆ دەركردنی رێوشوێنی تاكڕەوانە بە ناوی پاراستنی نەزمی گشتییەوە، لەوانە قەدەغەكردنی هەموو پارتە سیاسییە ئۆپۆزسیۆنەكان و كۆتاییهێنان بە كێبڕكێ هەڵبژاردن.

کودەتا و شۆڕش
لە كاتەكانی دیكەدا، دیموكراسییەكی رەنگە بە شێوەیەكی بەرچاو توندوتیژتر، وەك لە رێگەی كودەتا یان شۆڕشەوە بڕوخێت. لە حاڵەتی شۆڕشدا بەشێكی بەرچاو لە دانیشتوان خۆیان لە دژی حكومەتی ئێستا كۆدەكەنەوە و دواتر ئەو حكومەتە دەڕوخێنن، بە پەلە حكومەتێكی بەدیل دادەمەزرێنن كە مەرج نییە سروشتی دیموكراسی بێت. بەڵام ئەوەی زۆرتر روودەدات ئەوەیە كە دەتوانرێت لە رێگەی كودەتایەكی دوژمنكارانەوە لە دژی حكومەتی هەڵبژێردراوی دیموكراسی كۆتایی بە دیموكراسی بهێنرێت، كە كوتلەیەكی سیاسی تاڕادەیەك بچووك، بەڵام بەهێز (وەك سەربازی یان دەزگای هەواڵگری) بەرپرسە هەڵبژێردراوەكان دەڕوخێنن. رژێمی تازە دامەزراوی دوای كودەتاكە كە بە زۆری ئیدیعای بیانووی باری نائاسایی دەكات، دواتر مافە دیموكراسییەكان كەم دەكاتەوە، لە بری ئەوە لە رێگەی رێگەی دیكتاتۆریەوە حوكمڕانی دەكات.

شیلی و كودەتای پینۆچێ
پێش ساڵی 1973 شیلی دیموكراسییەكی سەركەوتوو و درێژخایەن بوو لە ئەمریكای باشوور. بەڵام لە ناوەڕاستی شەستەكانەوە پاشەکشە دەکات، چونکە لەوکاتەدا سیاسەتی شیلی تادێت زیاتر لە نێوان كۆنەپەرستە سەرمایەدارەكان كە لەلایەن ئەمریكاوە پشتیوانیان لێدەكرا و لایەنگرانی سۆشیالیزم و كۆمۆنیزم، كە یەكێتیی سۆڤیەت و كوبا پشتگیریان دەكرد، ئەمەش وایکرد کە سیستمی دیموکراسیی، پەرتەوازەتر ببێت. 
لە ساڵی 1970 كاندیدی سۆشیالیستی سلڤادۆر ئەلێندی بە جیاوازییەكی كەم، پۆستی سەرۆكایەتی شیلی بەدەستهێنا. لە ماوەی سێ ساڵی داهاتوودا، ئەلێندی سەرۆكایەتییەكەی بەكارهێنا بۆ دامەزراندنی رێوشوێنی سیاسی و ئابووری سۆشیالیستی، لەكاتێكدا بە رواڵەت بانگەشەی دیموكراتیبوونی دەكرد. ئەم كردارە سۆشیالیستیانە، وەك بە نیشتمانییكردنی پیشەسازییە سەرەكییەكان، لەوانەش كانگاكانی مس و زەوییە كشتوكاڵییەکان، بە قووڵی هەم كۆنەپەرستانی شیلی و هەم سەركردە سیاسییەكانی كە پێكەوە هەوڵیان دەدا سەرۆكایەتی ئەلێندی تێكبدەن، یان تەنانەت ئەگەری رووخاندنی.
پاشان لە ساڵی 1973 جەنەڕاڵ ئۆگستۆ پینۆچی و كۆنەپەرستانی دیكە لە پۆستە باڵاكانی ناو سوپای شیلیدا، كودەتایەكیان دەستپێكرد بۆ دەركردنی ئەلێندی لە دەسەڵات بەگوشارێکی زۆر. دوای شەڕێكی دراماتیك، كە سەربازەكانی پینۆچێ هێرشیان كردە سەر كۆشكی سەرۆكایەتی لە سانتیاگۆ و ئەلیندی-یان كوشت، دواتر پینۆچێ كۆنترۆڵی تەواوی جومگەکانی دەسەڵاتی  کرد و سیستمی دیكتاتۆریی خۆی بەسەر شیلیدا سەپاند. بۆ ماوەی 17 ساڵی دواتر، پینۆچێ و دەسەڵاتە سەربازییەكەی بە مشتێكی ئاسنین حوكمڕانییان كرد و لە هەمانكاتدا كۆتاییان بە هەموو هەڵبژاردنێک هێنا و لە هەمانكاتدا هەزاران كەسیان بەناوی نەیاری سیاسییەوە  كوشت و هەزارانیشیان بێسەروشوێن کرد. تا ئەمڕۆش رژێمی سەربازی پینۆچێ بەسەر شیلیدا بە یەكێك لە دڕندەترین سیستمە دیكتاتۆرییەكانی كۆتایی سەدەی بیستەم دادەنرێت.

دەنگدەرانی بێباك و نامۆ
هەروەها دیموكراسییەكان دەتوانن بكەونە ناو گێژاوی دیكتاتۆرییەوە، كاتێك دەنگدەران بێباك بن لە سیاسەت و بەم شێوەیە خۆیان لە بەشدارییكردن لە پڕۆسەی سیاسی بكشێننەوە. ئەمە كێشەیەكی گەشەسەندووە لە زۆرێك لە وڵاتانی دیموكراتدا، وەك لە دابەزینی رێژەی بەشدارییكردنی دەنگدەراندا لە زۆربەی جیهانی دیموكراتدا دەردەکەوێت.
لەوانەیە دەنگدەران هەست بە بێباكی بكەن كاتێك دەگەنە ئەو باوەڕەی كە چیتر جیاوازیی لە سیاسەتی مامناوەنددا دروست ناكەن. لەوانەیە دەنگدەران تووشی نامۆبوون ببن كاتێك هەڵبژاردنە سیاسییەكانیان رەنگدانەوەی بەرژەوەندییە دیموكراسییەكانیان نەبێت. 
بە گشتی كاتێك دەنگدەران پێیانوایە دیوارێك لە نێوانیاندا هەیە و چۆن سیاسەت لە پایتەختی نیشتمانیدا دەكرێت، خۆیان لەگەڵ رووداوە سیاسییەكاندا دەگونجێنن. ئەمەش بەتایبەتی مەترسیدارە، چونكە ئەمە دەرفەتێك بۆ سەركردە سیاسییە تاكڕەوەكان دەڕەخسێنێت، كە دەست بكەن بە كەمكردنەوەی مافە سیاسییەكان بۆ گروپە كەمینەكان، ئەگەر هەموو دانیشتوانی نیشتمانی نەبن. پاشان ئەمە دەتوانێت پاشەكشە بۆ ناو کایەی دیكتاتۆریی دەستپێبكات، كاتێك دەنگی دیموكراسی بۆ هەمیشە سەركوت دەكرێت، هەر جۆرە پەنابردنێك لە دژی سیاسەتی نادیموكراسی وەك سەركوتكردنی دەنگدەران یان دەستدرێژیكردنە سەر ئازادیی قسەكردن نەهێڵێت.

هەنگاریا
هەنگاریا، وەك زۆرێك لە چاودێرانی سیاسی لە ماوەی دەیەی رابردوودا ئاماژەیان پێكردووە، حاڵەتێكی قووڵی دابەزینی دیموكراسییە بەرەو نالیبراڵیزم، ئەگەر رێپێوانێكی راستەوخۆ نەبێت بەرەو پاوانخوازی. 
لە ساڵی2010 ەوە ڤیكتۆر ئۆربان سەرۆك وەزیرانە و پارتە سیاسییەكەی فیدێس، لە رێگەی تێكەڵەیەك لە دیماگۆگی و پۆپۆلیستی و ئەندازیاری سیاسیی زیانبەخشەوە، زاڵبوون بەسەر سیاسەتی هەنگاریادا، كە سەركەوتنی دووبارەی هەڵبژاردنەكانیان لە سێ خولی رابردوودا مسۆگەر كردووە.
فیدێس سوودی لەو ئاستەنگە كۆمەڵایەتی و ئابوورییە بێ ئەندازەیە وەرگرتووە كە هەنگاریا وەك بەشێك لە پڕۆسەی دیموكراتیزەكردنی وڵات و بە تایبەتكردنی بازاڕ، هەروەها دواتر تێكەڵبوونی بە سیستمی ئابووریی و سیاسی یەكێتیی ئەوروپا تووشی بووە. ئەم هەڵچوونانە بووە هۆی بێكاریی بە كۆمەڵ، هەستی ناڕەزایی بۆ ئەو پارتە سۆشیال دیموكرات و لیبراڵانە دروستكرد، كە سیاسەتەكانیان بووە هۆی دروستبوونی دۆخەكە.
ئۆربان و فیدێس بە هەڵمەتێكی سیاسی هاتنە سەر دەسەڵات، كە هەستی نامۆبوونی سیاسی دانیشتوانی هەنگاریا لە دامەزراوەی سیاسی ناوەند  و چەپی ناوەند راكێشا. ئۆربان خۆی سیستمی سیاسی پێشووی سەركردە گەندەڵەكانی بە «روخێنراو» وەسف كردووە و لە هەمانكاتدا بەڵێنی داوە سیستمێكی نوێی «یەكێتیی نیشتمانی» بخاتەڕوو. 
پلاتفۆرمی فیدێس زیاتر خۆی لە بنەمای ناسیۆنالیزم و بە تایبەتی ناسیۆنالیزمی نەتەوەیی بەهێزتر دەكات، لەو كاتەوە حكومەتی ئۆربان كۆمەڵێك گروپی جۆراوجۆری كردۆتە ئامانج كە بە دەرەوەی نەتەوەی هەنگاریای دەزانن، لەوانە خەڵكی رۆما و پەنابەرانی سوریا. هەروەها ئۆربان چەندین جار هێرشی كردۆتە سەر دامەزراوە نێودەوڵەتی و ئەوروپییەكان لە هەنگاریا، لە هەمانكاتیشدا هەڵوێستی خراپی بەرامبەر بە جیهانگیریی ئابووری و سیاسی دەربڕیوە.