توندوتیژیی كۆمەڵایەتی و خێزانی لە وڵاتانی جیهاندا

توندوتیژیی خێزانی دیاردەیەكی جیهانییە و پەیوەندیی بە وڵاتی گەورە و بچووك یا هەژار و دەوڵەمەندەوە نییە، دەتوانین هۆكاری سەرەكیی توندوتیژیی دژبە ژنان لە جیاوازییەكاندا ببینین، كە دەبێتە هۆكار بۆ دانانی كۆسپ و لەمپەر لە نێوان ژن و پیاو لە هەموو بوارەكانی ژیاندا، لەڕووی جەستەیی و دەروونی و سێكسی كە بەشێوەیەكی سەرەكی پەرەی پێ بدرێت.

کێ رێگەخۆشکەرە بۆ توندوتیژی؟
توندوتیژی دژبە ژنان شتێكی سروشتی نییە، بەڵكو تێڕوانینێكە لە قەبارەی مێژوویی و فەرهەنگیی كۆمەڵگەی جیاوازدا، بەشێك لە رێكخراوە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان رێگە خۆشكەرن بۆ توندوتیژی دژبە ژنان، هەروەها بەشێك لە دابونەریتی كەلتوریش ئەوانەی كورتبینانە بیردەكەنەوە، لە بەرامبەر مافی یەكسانی ژن و پیاودا، دەکرێت پاساوێک بێت بۆ توندوتیژی دژبە ژنان، لەو روانگەیەوە، ژنان و كچان دەكەونە بەر هێرشی توندوتیژی، بەڵام زۆریان ئامادەنین، توندوتیژییەكانی بنەماڵەی خۆیان بە پۆلیس رابگەیەنن، یاخود هەندێک لە دامودەزگا یاساییەکان گرنگییەکی ئەوتۆ بەم جۆرە سكاڵایانە نادەن، كە پەیوەندیی هەبێت بە كێشەی كۆمەڵایەتییەوە، چونكە ئەم جۆرە كێشانە بە كێشەی خێزانی دەزانن، لەبەرئەوە رێژەی راستەقینەی توندوتیژی دەرناكەوێت.

ئامار و تەمەنەکان
بەپێی راگەیاندنی رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی، كێشەی توندوتیژی لەنێو بنەماڵەكاندا زیاترە لە گیرۆدەبووانی شێرپەنجە و رووداوەكانی هاتوچۆ، كە دەبێتە هۆی گیانلەدەستدان یاخود  كەمئەندامبوونی ژنان لە ئەوروپا لە تەمەنی نێوان 16 بۆ 45 ساڵی، بەڵام رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بەشێوەیەكی نوێ بۆ بەرگریكردن لەم دیاردەیە كەوتنە داكۆكیكردنی زیاتر لە مافی مرۆڤ، بۆ نموونە: لە ئیسپانیا بۆ روبەڕوبوونەوەی دیاردەی توندوتیژی لەنێو خێزاندکاندا، سیاسەتێكی تایبەتییان پیادەكرد، بۆ لێكۆڵینەوەی گشتی لەو ژنانەی کە گیرۆدەی توندوتیژی بوون و بۆ ئەوەش یاسایەكی نوێیان داڕشتووە، كە رێكخراوی تەندروستی و پۆلیس بەوپەڕی تواناوە هەوڵ دەدەن، هەڵسوكەوت و توندیژیی پیاوان دژبە ژنان بواری پێ نەدرێت و رێگای لێ بگیرێت.
ئەم یاسایە پشتگیریی لەو كەسانە دەکات کە دەبنە قوربانی توندوتیژی و مافیان پێشێل دەكرێت و بەوپەڕی تواناشەوە پشتگیرییان لێ دەکەن، تا هەست بە تەنیایی نەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا رێژەی توندوتیژی لە جیهاندا سەرسوڕهێنەرە، چونکە بەپێی بەراوردێك كە روسیا كردوێتی، لە ساڵی 1999دا نزیكەی 14 هەزار ژن و كچ لەو وڵاتەدا بەدەست مێرد و كەسوكاریانەوە گیرۆدەی توندوتیژیی بوونەتەوە و كوژراون.

کەمتەرخەمیی یاسایی
سەرەڕای ئەوەش یاسایەكی تایبەت نییە بۆ روبەڕوبوونەوەی ئەم جۆرە توندوتیژییە خێزانییە.
لە ئەفریقای باشوور ئەو ژنانەی لە ماڵی خۆیاندا بەدەست كەسوكاریانەوە بەچەك دەكوژرێن، زۆر زیاترن لەوانەی لە دەرەوە بەدەستی بێگانە دەكوژرێن.
لە وڵاتانی ئیسلامیدا سەبارەت بەم بابەتە كە بەپێی یاسای (شەریعەتی ئیسلامی) بەڕێوەدەچێت، مافی ژنان ئاڵۆزییەكی زۆرتر بەخۆیەوە دەبینێت، دەربارەی شێوازی روبەڕوبوونەوە، بەتایبەتی كە ژنان لە پەیوەندیی شووكردن و تەڵاقداندا دەسەڵاتێكی كەمتریان هەیە، بۆیە لە روانگەی چاودێرانی كۆمەڵایەتییەوە ئەم بابەتە زیاتر رێگە خۆشكەرە بۆ توندوتیژی دژبە ژنان لە چوارچێوەی خێزان و بنەماڵەدا.
بەربڵاویی بۆچوون و فیكر و كەلتور لەم جۆرە وڵاتانەدا، بۆتە هۆكارێك بۆ ناڕوونی رێژە و ئامارێکی وردی توندوتیژی لەناو خێزان و بنەماڵەكاندا.

ئایین و کەلتوری کۆمەڵایەتی
لە وڵاتانی ئیسلامیدا بەپێی یاسا یان (شەریعەتی ئیسلامی) پیاو ئازادە رێگەپێدراوە هەتا چوار ژنی هەبێت، بەبێ ئەوەی پرسوڕایەك لەگەڵ ژنی یەكەمی بكات، بۆیە زۆرجار كاردانەوە و دەمەقاڵێی بێزاركەر دەبێتە هۆی توندوتیژیی خێزانی و بنەماڵەیەک یان دوان دەتەنێتەوە.
بەپێی راگەیاندنی رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتیش، توندوتیژیی خێزانی لەو كۆمەڵگەیانەی کە دابونەریت زاڵە، وەكو ئەفغانستان، بەشێوەی ژیانی دەرەبەگایەتی (فیوداڵی) ئەو شێوازە زۆر ریشەی داکوتاوە، ژن وەكو بەشێك لە سامان و دارایی تەماشادەكرێت، دەستدرێژی و پێشێلكاری بۆ سەر مافی ژنان هیچ لێپرسینەوەیەکی لەسەر نییە و پێشێلکاران هیچ سزایەک نادرێن. 
رێژەی هێنانی چەند ژنی لە عیراق ئێستا بۆتە بابەتێكی گەرمی سیاسی، لە ئێرانیشدا سەرەڕای كێشە و پێشێلكردنی مافی ژنان، بابەتی هێنانی چەند ژنی لەناو پیاواندا زۆر پەرەی سەندووە، بۆتە هۆكارێك بۆ پێشێلكردنی مافی ژنان. ژنانیش سەبارەت بە داهاتووی مافەکانیان لە ترس و دڵەڕاوكێدا دەژین.

ئاماری 10 مانگ بە نموونە
دەربارەی توندوتیژی دژبە ژنان لە هەرێمی كوردستان، لە 25/11/2017 بەڕێوەبەری گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژبە ژنان رایگەیاندووە: لە 10 مانگی رابردوو لە سنووری پارێزگای سلێمانی بە هەموو قەزا و ناحییەكانی دەوروبەری، 1923 حاڵەتی توندوتیژی دژبە ژنان تۆماركراوە، تەواوی حاڵەتەكان بریتین لە سكاڵا بەپێی مادەی حەوت و هەشتی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژبە ژنان، لەوانەش 28 حاڵەتی كوشتنە كە 10 حاڵەتی كوشتن و 18 حاڵەتی خۆكوشتن تۆماركراون.

توندوتیژی دژ بەژنان لە وڵاتانی خۆرئاوا
وەک لە سەرەتاوە ئاماژەمان پێدا، توندوتیژی دژبە ژنان پەیوەندیی نییە بە كۆمەڵگەیەکی تایبەتەوە، واتە دەسەڵاتی سیاسی یا كۆمەڵایەتی، بەڵكو لە هەموو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا دیاردەی توندوتیژی دژبە ژنان هەیە، لە چوارچێوەی ئابووری و رەگەز و كەلتوردا تێدەپەڕێت و لە هەموویدا پێشێلکاریی بەرامبەر بە مافی ژنان کراوە، بەشێوەیەك لە وڵاتێكی وەكو بەریتانیادا ئامارەكان پێمان دەڵێن کە لە وڵاتێکی وەکو بەریتانیادا لە سێ ژن، كە سەردانی نەخۆشخانە (بەشی فریاكەوتن) دەكەن، یەكێكیان بەهۆی دیاردەی توندوتیژیی خێزانییەوە شتێكی بەسەر هاتووە، 25 % لە ژنانی بەریتانیا، واتە لە هەر چوار ژن یەكێکیان یەکێکیان بۆتە قوربانی توندوتیژیی خێزانی لە ماڵی خۆیدا.
وا دەردەكەوێت لە هەر چركەیدا پەیوەندیی دەکەن بە پۆلیسی ئەو وڵاتەوە بۆ بابەتێك كە پەیوەندیی بە توندتیژییەوە هەبێت.
ئەو تاوانانەی راگەیەندراوە 1|4 ی تاوانی توندوتیژییە و 17 % یان پەیوەندیان بە توندوتیژیی خێزانییەوە هەبووە، كەمتر لە 35 % لە توندوتیژیی خێزانەکان بە پۆلیس رادەگەیەنرێت، تەنانەت بەشێك لە چاودێرانی یاسایی دەڵێن 11 %ش كەمترە كە بە پۆلیس رادەگەیەنرێت.
پۆلیسی لەندەن دەڵێن لە هەر مانگێكدا 7650 سكاڵا سەبارەت بە توندوتیژیی بەرامبەر بە ژنان-یان پێ رادەگەیەنرێت، كە بریتین لە سوكایەتی پێكردن، بێ پارەكردن، ڕێگریكردن لە پەیوەندی لەگەڵ هاوڕێ و كەسوكاریان، دەستدرێژیی سێكسی و لێدان.

لە خۆرئاوا چ باسە؟
لە توێژینەوەیەكی سێ مانگەشدا هاتووە کە لە 180 كردەوەی توندوتیژی لە خێزانەكاندا كە بە پۆلیس راگەیەنراوە، 128 تاوانبار ئامادە نەبوون تا بەپێی یاسا هەڵسوكەوت لەگەڵ تاوانباراندا بكرێت.
لەنێوان ئەو گروپ و نەتەوانەی دیكەدا، كە لە بەریتانیا نیشتەجێن، جیاوازییەكی ئەوتۆی تێدا بەدی ناكرێت.
سەبارەت بە دیاردەی توندوتیژیی خێزانی بەشێوەیەكی گشتی، رێژەی تەمەنی 25 بۆ خوارەوە زیاتر بەرەوڕووی توندوتیژی دەبنەوە.
ئامارەكان ئەوە نیشاندەدەن کە لە سوید لە چوار ژن، یەكێكیان بەرەوڕووی توندوتیژیی دەبنەوە، تەنیا لە ساڵی 2021 دا 34 هەزار حاڵەتی توندوتیژی دژبە ژنان تۆماركراوە، هەروەها پۆلیسی سوید لە 22ی حوزیرانی 2022دا رایگەیاندووە: لە ساڵی 2021 دا 16 ژن بەدەستی مێردەکانیان كوژراون، سێ پیاو لەلایەن ژنانەوە كوژراون.
كەسایەتییەكی ناسراو لە راگەیاندنێكدا وتی: من دانیشتووی سویدم و ئاگادارم توندوتیژیی بەرامبەر بە ژنان لە سوید زۆر بڵاوە، بەشێوەیەك لە رادیۆی بەشی كوردی سوید كەم رۆژ هەیە باسی كوشتن و توندوتیژیی بەرامبەر ژنێك بڵاو نەبێتەوە.
یەكێكی تر دەنووسێت: هیچ شەممە و یەكشەممەیەك نییە لە وڵاتانی ئەوروپادا لەسەر سێكس ژنی تێدا نەكوژرێت، لەلایەن هاوڕێ و ئەوانەی لێیانەوە نزیكن و گوایە بۆ بەسەربردنی ژیانێكی خۆش و ئاسوودە پێکەوەن، بەڵام كاتێك ژنەكە قبووڵی هەموو داواكارییەكانی نەكردووە، دواتر كوژراوە و تاوانبارەكەش لە ترسی سكاڵا و لێپرسینەوەی قانون هەڵدێت، ئەمەش بەشێكی لەبەرئەوەی لەوێ خێزانەكان بچووكن و كەسوكار كەمتر ئاگاداری ژیانی ئاڵۆزی كچەكانیانن. 

دەبێت هۆکارەکانی توندووتیژی خێزانی بدۆزرێنەوە

گروپەکانی لێکۆڵینەوە
بەپێی لێكۆڵینەوەیەك كە لەلایەن گروپەكانی ئاسیای عەرەب و ئەفریقاییەكانی كاریبی بەڕێوەچووە، روونبۆتەوە بەشێوەیەكی گشتی و مامناوەند دوای تێپەڕبوونی ماوەی پێنج ساڵ بەسەر دەرچوونی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی خوازیاری یارمەتی یاسایین، رێژەی دابینكردنی غەرامەی دارایی سەبارەت بە توندوتیژیی خێزانی لە شوێنە جیاوازەكانی بەریتانیادا خۆی لە سەدان ملیۆن پاوەند دەدات، ئەو رێژە دیاریكراونەی رێكخراوەكانی پەنابەران ئەوە دەگەیەنێت، ژنانی بەریتانیا بەشێوەیەکی چڕ بەرەوڕووی توندوتیژی خێزانی بوونەتەوە و لە هەر 10 ژن كە لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا كراوە، دانیان بەوەدا ناوە کە رووبەڕووی توندوتیژی بوونەتەوە لەگەڵ مێرد یان ئەو كەسەدا کە لەگەڵیاندا دەژین، تەنانەت 1/10ی ئەو ژنانە ژیانی خۆیان لە مەترسیدا دەبینن.
رێكخراوەی پەنابەران ئەم جۆرە لێكۆڵینەوانە بە گرنگ دەزانێت، چونكە ئەو شێوازانەی دەبێتە هۆی دیاردەی توندتیژیی، بە نهێنی نامێنێتەوە و ئاشكرادەكرێت.

ئەوانەی لەو دیاردەیە بەرپرسیارن
بەشێوەیەكی گشتی ژنان لە تەواوی وڵاتانی جیهاندا بەرەوڕووی توندوتیژیی دەبنەوە، لەكاتی شەڕ و ناخۆشی لەناو بنەماڵەی خۆیدا بەدەست مێرد و كەسوكاریانەوە، لەوبارەیەشەوە خاتوو ئینكا فلنزبۆرك بەڕێوەبەری گشتیی راگەیاندن لە رێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی دەڵێت: ژنان تەنیا لەبەرئەوەی ژنن دەكەونە ژێر گوشاری توندوتیژییەوە لەلایەن خێزان و كۆمەڵگەوە، توندوتیژی دژبە ژنان و كچان لە وڵاتانی خۆرئاوا شێوەی جیاوازی هەیە، لە لێدان و شەڕی خێزانی، هەڵسوكەوتی دەروونی كە كار لە ناخی مرۆڤ دەكات بەشێوەی بەكەم زانین، بەرگریی ئازادی لە هەڵسوكەوتی تاك، هێرشكردن بۆ سەر كەسایەتی و داڕماندنی دەروون، لەلایەن كەسوكاریانەوە بەگشتی و مێردەکانیانەوە بەتایبەتی دەكەونەبەر گوشاری توندوتیژی، هەروەها توندوتیژیی بەرەوڕووی ژنان و كچان دەبێتەوە بەشێوەی نهێنی و نادیار، زۆربەی ئەو ژنانەی بەرەوڕووی توندوتیژی دەبنەوە، لەدركاندنی راستییەكان خۆیان دەبوێرن، لەسەرئەوەی بەسەریان دێت شەرم دەكەن و بێ دەنگ دەبن، بەڕێژەیەكی زۆر كەم ئامادەن ئەوەی لە بابەتی توندوتیژی رووبەڕوویان دەبێتەوە بیدركێنن.
تەواوی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی پشتگیریی یاسایی دەكەن بۆ روبەڕوبوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان، بۆ بایەخ پێدانی ژنان بۆ دەربڕینی رای خۆیان و چاودێریی ژیان و پاراستنی ژنان لە توندوتیژی، بۆ خۆشگوزەرانی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی.