خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له مێژه ناوچه‌یه‌كی گرنگی جیۆپۆله‌تیكی بووه، كه به دینامیكی ئاڵۆز و په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ زلهێزه جیهانییه‌كان دیاری كراوه. ساڵانێكی زۆره كه ئه‌مریكا رۆڵێكی باڵاده‌ستی له ناوچه‌كه‌دا گێڕاوه، به‌ڵام گۆڕانكارییه جیۆپۆله‌تیكییه‌كانی ئه‌م دواییه بۆته هۆی پته‌وبوونی په‌یوه‌ندییه‌كانی چین.
ده‌یان ساڵه ئه‌مریكا یاریزانێكی سه‌ره‌كی بووه له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ئه‌مه‌ش به‌هۆی به‌رژه‌وه‌ندییه ستراتیژییه‌كانی له سه‌رچاوه‌ی وزه‌ی ناوچه‌كه و نیگه‌رانییه ئه‌منییه‌كانی خۆی و هه‌وڵه‌كانی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆر. به‌ڵام سه‌ده‌ی بیست و یه‌ك شایه‌تی گۆڕانكارییه‌كی له داینامیكی ده‌سه‌ڵاتی جیهانیدا به‌خۆیه‌وه بینیوه و چین وه‌ك هێزێكی سه‌ره‌كی له گۆڕه‌پانی نێوده‌وڵه‌تیدا ده‌ركه‌وتووه. به‌رزبوونه‌وه‌ی ئابووری چین كه به‌هۆی توانا به‌هێزه‌كانی به‌رهه‌مهێنان و بازاڕی به‌كاربه‌ری به‌رفراوان بووه، رێگه‌ی پێداوه كاریگه‌رییه‌كانی له ناوچه جیاوازه‌كانی جیهاندا فراوانتر بكات، له‌نێویاندا خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست.
هۆكاره‌كانی به‌جێهێشتنی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه
-1گۆڕینی ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی جیۆپۆله‌تیكی، ئه‌مریكا گۆڕانكاری له فۆكسی جیۆپۆله‌تیكیدا به‌خۆیه‌وه بینیوه، له‌گه‌ڵ جه‌ختكردنه‌وه‌یه‌كی په‌ره‌سه‌ندوو له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی ئاسته‌نگ و ده‌رفه‌ته‌كان له ناوچه‌كانی دیكه، وه‌ك هیندستان-ئاسیای هێمن. ئه‌م رێكخستنه‌وه‌یه ره‌نگدانه‌وه‌ی ستراتیژییه‌كی فراوانتره بۆ هاوسه‌نگ كردنه‌وه‌ی ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی جیهان و دووباره ته‌رخانكردنه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كان به‌و پێیه.
-2 خواستی كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه سه‌ربازییه‌كان، ئه‌مریكا ماوه‌ی چه‌ند ده‌یه‌یه‌ك خه‌ریكی ململانێ و ئۆپەراسیۆنی سه‌ربازییه له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، له ئه‌نجامدا تێچووی دارایی به‌رچاوی لێكه‌وته‌وه. خواستی كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه سه‌ربازییه‌كان و ئاڕاسته‌كردنه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كان به‌ره‌و ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی دیكه‌ی ناوخۆ، وه‌ك ژێرخانی ئابووری، چاودێریی ته‌ندروستی، و په‌روه‌رده، رۆڵی هه‌بووه له بڕیاری كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاماده‌یی سه‌ربازی له ناوچه‌كه‌دا.
-3 چاره‌سه‌ری دیپلۆماسیی، ئه‌مریكا تا دێت سنوورداربوونی رێبازێكی سه‌ربازی سه‌نته‌ری له چاره‌سه‌ركردنی كێشه ئاڵۆزه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا ناسیوه. جه‌ختكردنه‌وه له‌سه‌ر هه‌وڵه دیپلۆماسییه‌كان و به‌شداریكردنی فره‌لایه‌نه بۆ چاره‌سه‌ركردنی ململانێ ناوچه‌ییه‌كان، پێشخستنی سه‌قامگیری و پێشخستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكا له زیادبووندایه. ئه‌م گۆڕانكارییه ره‌نگدانه‌وه‌ی دانپێدانانه كه چاره‌سه‌ره درێژخایه‌نه‌كان زۆرجار پێویستیان به به‌شداریی سیاسی و دیپلۆماسی هه‌یه نه‌ك ته‌نها پشتبەستن به هێزی سه‌ربازی.
-4 ماندووبوونی جه‌نگ و رای گشتی، درێژخایه‌نی جەنگە سه‌ربازییه‌كان له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، به‌تایبه‌تی جەنگە‌كانی عیراق و ئه‌فغانستان، كاریگه‌رییه‌كی قووڵی له‌سه‌ر تێڕوانینی خه‌ڵكی ئه‌مریكا بۆ به‌شداریكردنی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه‌دا هه‌بووه. ماندوێتی و ماندوێتی جه‌نگ له‌نێو دانیشتوانی ئه‌مریكادا په‌ره‌ی سه‌ندووه و له ئه‌نجامدا خواستی كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌ستوه‌ردانه سه‌ربازییەکانی و گرنگیدان به ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی ناوخۆی لێكه‌وتووه‌ته‌وه.
-5 داینامیكی ده‌سه‌ڵاتی ناوچه‌یی، خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست شایه‌تحاڵی سه‌رهه‌ڵدانی زلهێز و کاراكته‌ره ناوچه‌ییه‌كان بووه كه رۆڵی به‌رچاوتریان له روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی ئاسته‌نگه ئه‌منییه‌كانی ناوچه‌كه وه‌رگرتووه. وڵاتانی وه‌ك سعودیه، ئێران، توركیا و ئیسرائیل سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی جه‌ختكه‌ره‌وه و ته‌ماحی ناوچه‌یییان په‌یڕه‌و كردووه، ئه‌مه‌ش وایكردووه ئه‌مریكا سه‌رله‌نوێ هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ تێوه‌گلانی راسته‌وخۆی خۆی بكاته‌وه و هه‌وڵی هاندانی کاراكته‌ره ناوچه‌ییه‌كان بدات بۆ ئه‌وه‌ی به‌رپرسیارێتی زیاتر له ئاسایش و سه‌قامگیری له ئه‌ستۆ بگرن.
گرنگیی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بۆ چین
خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له مێژه له پلانه‌كانی چیندایه. ئابووریی چین تا راده‌یه‌كی زۆر به‌نده بەوزەوه، خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستیش توانای پێدانی ئه‌و وزه‌یه‌ی هه‌یه كه چین چاوه‌ڕوانێتی. به‌ڵام به گشتی گرنگی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بۆ چین ده‌كرێت له‌م چه‌ند خاڵه‌دا روون بكرێته‌وه:
-1 ئاسایشی وزه، خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست شوێنی یه‌ده‌گی زۆری نه‌وت و غازی سروشتییه، ئه‌مه‌ش وایكردووه ببێته ناوچه‌یه‌كی چاره‌نووسساز بۆ دابینكردنی وزه. چین وه‌ك گه‌وره‌ترین به‌كارهێنه‌ری وزه له جیهاندا، بۆ دابینكردنی داواكارییه‌كانی وزه، زۆر پشت به هاورده‌كردن ده‌به‌ستێت. سه‌قامگیری و ده‌ستڕاگه‌یشتن به سه‌رچاوه‌كانی وزه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بۆ گه‌شه‌ی ئابووری و گه‌شه‌سه‌ندنی چین زۆر گرنگه. له ئه‌نجامدا، دڵنیابوون له دابینكردنی وزه‌ی جێگیر له ناوچه‌كه‌وه، ئه‌وله‌ویه‌تێكی ستراتیژیی سه‌ره‌كییه بۆ چین.
-2 ده‌رفه‌ته ئابوورییه‌كان، خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌رفه‌تی ئابووریی به‌رفراوان بۆ چین ده‌خاته‌ڕوو. پێداویستییه‌كانی په‌ره‌پێدانی ژێرخانی ناوچه‌كه، له‌وانه‌ش تۆڕه‌كانی گواستنه‌وه، دامه‌زراوه‌ی وزه و پڕۆژه‌كانی شار، له‌گه‌ڵ شاره‌زایی چین له بواری بیناسازی و ئه‌ندازیاریدا هاوته‌ریبه. چین به به‌شداریكردن له پڕۆژه‌كانی ژێرخانیی و هاوكاریی ئابووریدا ده‌توانێت كاریگه‌رییه‌كانی فراوانتر بكات و ده‌ستی بگات به بازاڕی نوێ بۆ كاڵا و خزمه‌تگوزارییه‌كانی. هه‌روه‌ها گه‌شه‌سه‌ندنی بنكه‌ی به‌كاربه‌رانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست توانایه‌ك بۆ بازرگانانی چینی ده‌ڕه‌خسێنێت كه سوود له بازاڕه قازانج به‌خشه‌كان وه‌ربگرن.
-3 ده‌ستپێشخه‌ری پشتێن و رێگا (BRI) خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست رۆڵێكی چاره‌نووسساز ده‌گێڕێت له BRI گه‌وره مه‌به‌ستی چین، كه ئامانجی به‌رزكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی و بازرگانی نێوان چین و وڵاتانی به‌درێژایی پشتێنه‌ی ئابووریی رێگای ئاوریشم و رێگای ئاوریشمی ده‌ریاییه. هه‌رێمه‌كه وه‌ك په‌یوه‌ندییه‌كی گرنگ له BRIدا كارده‌كات، ده‌رفه‌ته‌كان بۆ په‌ره‌پێدانی ژێرخانی، ئاسانكاری بازرگانی و یه‌كخستنی ناوچه‌یی ده‌ڕه‌خسێنێت. وه‌به‌رهێنانه‌كانی چین له به‌نده‌ره‌كان و هێڵی ئاسنین و پڕۆژه‌كانی ژێرخانی دیكه له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا یارمه‌تیده‌ره بۆ به‌هێزكردنی ئاماده‌یی ئابووری و جیۆپۆله‌تیكی وڵاته‌كه‌ی.
-4 هۆكاری جیۆپۆله‌تیكی، ناكرێ گرنگی جیۆپۆله‌تیكی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست پشتگوێ بخرێت. ناوچه‌یه‌كی ململانێ و ركابه‌ریی ده‌سه‌ڵات و داینامیكی ئاڵۆز بووه. چین به په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا ده‌توانێت كاریگه‌ریی دیپلۆماسیی خۆی به‌رز بكاته‌وه و ئاماده‌یی خۆی له كاروباری جیهانیدا فراوانتر بكات. هه‌روه‌ها خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست سه‌كۆیه‌ك بۆ چین ده‌ڕه‌خسێنێت بۆ به‌شداریكردن له گفتوگۆكان سه‌باره‌ت به ئاسایشی ناوچه‌كه، له‌وانه پرسه‌كانی وه‌ك به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆر، نه‌هێشتنی بڵاوبوونه‌وه‌ی چه‌ك و ده‌ستپێشخه‌رییه‌كانی ئاشتی.
-5 هاوسه‌نگكردنی كاریگه‌رییه‌كانی خۆرئاوا: به‌شداریكردنی چین له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا رێگه‌ی پێده‌دات كاریگه‌ریی زلهێزه‌كانی خۆرئاوا به تایبه‌تی ئه‌مریكا هاوسه‌نگ بكات. ناوچه‌كه له‌ڕووی مێژووییه‌وه ناوچه‌یه‌كی ژێر كاریگه‌ری ئه‌مریكا بووه، چ له‌ڕووی سیاسی و چ له‌ڕووی ئابوورییه‌وه. چین به بنیاتنانی په‌یوه‌ندیی ئابووری و دیپلۆماسیی له‌گه‌ڵ گه‌لانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ده‌توانێت لاوازییه‌كانی خۆی كه‌م بكاته‌وه و هاوبه‌شییه ستراتیژییه‌كانی هه‌مه‌چه‌شن بكات.
-6 په‌یوه‌ندی كەلتوری و مێژوویی، چین په‌یوه‌ندییه‌كی مێژوویی درێژخایه‌نی له‌گه‌ڵ خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا هه‌یه له رێگه‌ی رێگە بازرگانییه كۆنه‌كانی رێگەی ئاوریشمه‌وه. ئه‌مڕۆ، گرنگیدان به ئاڵوگۆڕی كه‌لتوری و په‌یوه‌ندیی خه‌ڵك به خه‌ڵك له نێوان چین و خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا په‌ره‌ده‌ستێنێت. ئه‌م نزیكایه‌تییه كەلتوری و په‌یوه‌ندییه مێژووییه بناغه‌یه‌ك بۆ په‌روه‌رده‌كردنی په‌یوه‌ندی و لێكتێگه‌یشتنێكی نزیكتر له نێوان هه‌ردوو هه‌رێمه‌كه‌دا ده‌ڕه‌خسێنێت.
خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست چۆن سوود له چین وه‌ربگرێت؟
گرنگه سه‌ره‌تا ئاماژه به‌وه بكه‌ین كه به‌شداریكردنی چین له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا ده‌بێت له‌سه‌ر بنه‌مای رێزگرتنی یه‌كتر و شه‌فافیه‌ت و به‌دواداچوونی قازانجی هاوبه‌ش بێت. ئه‌وه كاری وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته كه به وردی هه‌ڵسه‌نگاندن و به‌ڕێوه‌بردنی په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌گه‌ڵ چین بكه‌ن، به له‌به‌رچاوگرتنی به‌رژه‌وه‌ندییه نیشتمانییه‌كانی خۆیان، به‌رده‌وامیی درێژخایه‌ن و ئه‌و ته‌حه‌ددایانه‌ی كه ره‌نگه له‌م جۆره هاوبه‌شییانه‌دا سه‌رهه‌ڵبده‌ن.
لێهاتوویی ئابووری چین و پێگه‌ی خۆی وه‌ك دووه‌م گه‌وره‌ترین ئابووریی جیهان وا ده‌كات چین ببێته هاوبه‌شێكی چاره‌نووسساز بۆ وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. چین به بازاڕی به‌كاربه‌ری به‌رفراوان و توانایه‌كی زه‌به‌لاحی به‌رهه‌مهێنان، ده‌رفه‌تی به‌رچاو بۆ بازرگانی و وه‌به‌رهێنان پێشكه‌ش ده‌كات. وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌توانن سوودمه‌ند بن له ده‌ستڕاگه‌یشتن به بازاڕی چین، ئه‌مه‌ش وایان لێده‌كات بنكه‌ی هه‌نارده‌كردنیان هه‌مه‌چه‌شن بكه‌ن و پشتبه‌ستن به بازاڕه ته‌قلیدییه‌كان كه‌م بكه‌نه‌وه. جگه له‌وه‌ش وه‌به‌رهێنانه‌كانی چین له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا به‌شدارن له ره‌خساندنی هه‌لی كار و گواستنه‌وه‌ی ته‌كنۆ‌لۆژیا و گه‌شه‌پێدانی ئابووری له ناوچه‌كه‌دا.
هه‌روه‌ها، گه‌شه‌سه‌ندنی خێرای ئابووریی چین و فراوانبوونی ژماره‌ی دانیشتووان بووه‌ته هۆی زیادبوونی خواست له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌كانی وزه. خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به یه‌ده‌گی زۆری نه‌وت و گاز رۆڵێكی گرنگی هه‌یه له دابینكردنی پێداویستییه‌كانی وزه‌ی چین. وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست پشت به چین ده‌به‌ستن وه‌ك به‌كارهێنه‌رێكی سه‌ره‌كی و كڕیاری سه‌رچاوه وزه‌كانیان، ئه‌مه‌ش بازاڕێكی سه‌قامگیر بۆ هه‌نارده‌كردنی نه‌وت و گازیان مسۆگه‌ر ده‌كات. ئه‌م په‌یوه‌ندییه قازانجی هاوبه‌شه، په‌یوه‌ندییه ئابوورییه‌كان و ئاسایشی وزه‌ی نێوان چین و خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌هێز ده‌كات.
هاوكات شاره‌زایی چین له بنیاتنانی ژێرخانی و گه‌شه‌پێدان په‌یوه‌ندییه‌كی زۆری به خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه هه‌یه. چین له رێگه‌ی ده‌ستپێشخه‌رییه‌كانی وه‌ك ده‌ستپێشخه‌ری پشتێن و ڕێگا (BRI) ئامانجی به‌رزكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه ناوچه‌ییه‌كان و پێشخستنی یه‌كگرتنی ئابوورییه. وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌توانن سوودمه‌ند بن له وه‌به‌رهێنانه‌كانی چین له تۆڕه‌كانی گواستنه‌وه و به‌نده‌ر و هێڵی ئاسن و پڕۆژه‌ی ژێرخانی دیكه. ئه‌م پێشهاتانه ئاسانكاری بۆ بازرگانی ده‌كه‌ن و گه‌شه‌ی ئابووری به‌رز ده‌كه‌نه‌وه و توانای كێبڕكێی گشتی ناوچه‌كه به‌رز ده‌كه‌نه‌وه.
ده‌رئه‌نجام
گۆڕانی په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا و په‌ره‌سه‌ندنی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ چیندا، سه‌رده‌مێكی نوێ له مێژووی ناوچه‌كه‌دا دیاری ده‌كات. لێهاتوویی ئابووریی چین، هاوكاریی وزه، رێبازی سیاسی و ده‌ستپێشخه‌رییه‌كانی هێزی نه‌رم، بووه‌ته هۆی پێشوازییه‌كی گه‌رمی وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، له‌كاتێكدا هه‌وڵده‌ده‌ن هاوپه‌یمانییه‌كانیان هه‌مه‌چه‌شن بكه‌ن و به‌دواداچوون بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه نیشتمانییه‌كانی خۆیان بكه‌ن. هاوكاریی ئابووری و هاوكاریی وزه و ره‌چاوكردنی سیاسی و ئاڵوگۆڕی كه‌لتوری نێوان خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و چین بناغه‌ی هاوبه‌شییه‌كی ئومێدبه‌خشی داناوه.
به‌ڵام گرنگه گه‌لانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به وریایی و دووربینییه‌وه له‌م په‌یوه‌ندییه نوێیه نزیك ببنه‌وه. ده‌بێت دڵنیابن له‌وه‌ی كه په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌گه‌ڵ چین له‌گه‌ڵ ئامانج و ئه‌وله‌ویه‌ته درێژخایەنەکا‌نیاندا ده‌گونجێت. زۆر گرنگه هاوسه‌نگییه‌ك له نێوان دروێنه‌كردنی سووده‌كانی ده‌رفه‌ته ئابوورییه‌كان و پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه نیشتمانییه‌كان، له‌وانه‌ش نیگه‌رانییه‌كانی په‌یوه‌ست به مافه‌كانی مرۆڤ و به‌رده‌وامیی، دروست بكرێت.
له كاتێكدا خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ماڵئاوایی له ئه‌مریكا بکات و پێشوازی له چین بکات، ده‌ست ده‌كات به لاپه‌ڕه‌یه‌كی نوێ له مێژووی خۆیدا. په‌یوه‌ندیی ناوچه‌كه له‌گه‌ڵ چین توانای دووباره داڕشتنه‌وه‌ی دیمه‌نی جیۆپۆله‌تیكی و هاندانی گه‌شه‌ی ئابووری و په‌روه‌رده‌كردنی تێگه‌یشتنی كه‌لتوری له‌خۆده‌گرێت. په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵۆز و په‌ره‌سه‌ندووه كه بێ گومان كاریگه‌ریی قووڵی له‌سه‌ر ناوچه‌كه و جیهان به گشتی ده‌بێت.
سه‌رچاوه‌كان:
• France 24
• Middle East Journal
• Al Jazeera
• Al Arabiya
• DW
• Russia Today
ململانێی نێوان ئەمریکا و چین لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا
