پێشه‌كی:
ئه‌گه‌ر پێناسه‌یه‌كی كورتی دیپلۆماسی بكه‌ین، ئه‌وا ده‌ڵێین: دیپلۆماسی میتۆدێكه كه حكومه‌ته‌كانی وڵاتانی جیهان به‌كاری ده‌هێنن بۆ باشتركردنی په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانیان و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانیان به شێوازی گفتوگۆ و دانوستان، به‌ڵام لێره‌دا ئه‌و كێشه‌یه دێته ئاراوه كه ته‌نها حكومه‌ته دانپێدانراوەکان ده‌توانن نێرەدی دیپلۆماسی رەسمیان هەبێت، له‌م كاته‌دا مافی هه‌رێم و گروپه جیاوازه‌كانی ناو وڵاتان ده‌خورێت. به‌ڵام له ماوه‌ی چه‌ند ده‌یه‌ی رابردوودا، چه‌مكی پارا دیپلۆماسی هاتۆته ئاراوه، پارا دیپلۆماسی كه به دیپلۆماسیی ژێر نه‌ته‌وه‌یی یان دیپلۆماسیی ناوچه‌یی ناسراوه، ئاماژه‌یه بۆ به‌شداریكردنی ئه‌و هه‌رێم یاخود ناوچانه‌ی كه ده‌وڵه‌ت نین، وه‌ك شار، پارێزگا و هه‌رێمه‌كان، له په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا. له‌كاتێكدا دیپلۆماسیی نه‌ریتی به پله‌ی یه‌كه‌م زاڵبوونی حكومه‌ته نیشتمانییه‌كانه، پارا دیپلۆماسی ده‌سه‌ڵات ده‌دات به لایه‌نه لاوه‌كییه‌كان بۆ په‌یوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ هاوتا بیانییه‌كانیان، به‌مه‌ش بازنه‌ی به‌شداریكردنی نێوده‌وڵه‌تی فراوانتر ده‌كات.
له‌م وتاره‌دا باسی گرنگی و نموونه‌ی سه‌ركه‌وتووی پارا دیپلۆماسی دەکەین و هه‌روه‌ها روونی دەکەینەوە كه بۆچی به‌كارهێنانی دیپلۆماسییه‌كی هاوشێوه گرنگه بۆ ئێستا و داهاتووی هه‌رێمی كوردستان كه بیه‌وێت له مه‌یدانی نێوده‌وڵه‌تیدا كار بكات؟
گرنگیی پارا دیپلۆماسی
پارا دیپلۆماسی له ده‌یه‌كانی رابردوودا به‌هۆی چه‌ندین ره‌وتی جیهانییه‌وه گرنگییه‌كی زۆری به‌ده‌ستهێناوه.
یه‌كه‌م: جیهانگیری و یه‌كگرتنی ناوچه‌یی بۆته هۆی سه‌رهه‌ڵدانی ئاسته‌نگه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان كه پێویستیان به چاره‌سه‌ری هاوبه‌ش هه‌یه. لایه‌نه هه‌رێمییه‌كان كه زۆرجار له پێشه‌نگی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م ئاڵەنگارییانەدان، خاوه‌نی زانیاری و شاره‌زایی تایبەتن كه ده‌توانن به‌شداری له هه‌وڵه‌كانی حوكمڕانیی جیهاندا بکەن.
دووه‌م: لامه‌ركه‌زی و دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاتی ئۆتۆنۆمی و ده‌سه‌ڵاتی بڕیاردانی زیاتری به حكومه‌ته هه‌رێمییه‌كان به‌خشیوه. له ئه‌نجامدا، هه‌رێمه‌كان زیاتر هه‌وڵده‌ده‌ن بوونی خۆیان له كاروباری نێوده‌وڵه‌تیدا بسەلمێنن و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان به‌ره‌وپێشەوە ببه‌ن و هاوبه‌شیی راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ کاره‌كته‌ره بیانییه‌كاندا دروست بكه‌ن.
سووده‌كانی پارا دیپلۆماسی
1-گه‌شه‌پێدانی ئابووری: ئه‌و کارە‌كته‌ره لاوه‌كییانه‌ی كه به‌شداریی له پارا دیپلۆماسیدا ده‌كه‌ن، ده‌توانن وه‌به‌رهێنانی راسته‌وخۆی بیانی رابكێشن و بازرگانییه ده‌ره‌كییه‌كانیان به‌ره‌وپێشەوە ببه‌ن و هاوبه‌شیی ئابووری دابمه‌زرێنن. ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی ره‌خساندنی هه‌لی كار و گواستنه‌وه‌ی ته‌كنۆلۆژیا و گه‌شه‌ی ئابووری.
2-ئاڵوگۆڕی كه‌لتوری و په‌روه‌رده‌یی: پارا دیپلۆماسی ئاڵوگۆڕی كه‌لتوری و په‌روه‌رده‌یی له نێوان لایه‌نه لاوه‌كییه‌كاندا ئاسان ده‌كات، كه تێگه‌یشتنی نێوان كه‌لتوری و په‌یوه‌ندییه‌كانی خه‌ڵك به خه‌ڵكەوە به‌ره‌وپێشەوە ده‌بات. رێگه به ناوچه‌كان ده‌دات میراتی كه‌لتوری ناوازه‌ی خۆیان پیشان بده‌ن، گه‌شتیاری په‌روه‌رده بكه‌ن و هاوكاریی په‌روه‌رده‌یی له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه بیانییه‌كاندا دابمه‌زرێنن.
3-دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی: پارا دیپلۆماسی رێگه به دامه‌زراوه هه‌رێمییه‌كان ده‌دات كه بینین و ناساندنی نێوده‌وڵه‌تی به‌ده‌ستبهێنن. به به‌شداریكردن له كۆڕ و كۆنفرانسه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و بۆنه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، حكومه‌ته هه‌رێمیه‌كان ده‌توانن ناوبانگیان به‌رز بكه‌نه‌وه و سیفه‌ته ناوازه‌كانیان به‌ره‌وپێش ببه‌ن، وه‌ك میراتی كه‌لتوریی، سه‌رچاوه سروشتییه‌كان، یان پیشه‌سازییه تایبه‌ته‌كان.
زیادبوونی دانپێدانان ده‌توانێت ده‌رگاكان به‌ڕووی هاوكاری و وه‌به‌رهێنان و ئاڵوگۆڕی كه‌لتوریدا بكاته‌وه، ئه‌مه‌ش سوود به گه‌شه‌پێدانی گشتی هه‌رێمه‌كه ده‌گه‌یه‌نێت.
4- چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكی و بنیاتنانی ئاشتی: پارا دیپلۆماسی ده‌توانێت ڕۆڵێكی چاره‌نووسساز له چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكی و بنیاتنانی ئاشتیدا بگێڕێت. کاره‌كته‌ره هه‌رێمیه‌كان، به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی له ناوچه سنوورییه‌كان یان ناوچه جۆراوجۆره نه‌ته‌وه‌ییه‌كاندان، ده‌توانن به‌شداریی له گفتوگۆی سنووربڕدا بكه‌ن، ئاشته‌وایی به‌ره‌وپێش ببه‌ن و میكانیزمی دروستكردنی متمانه له‌گه‌ڵ ناوچه یان وڵاتانی دراوسێدا دابمه‌زرێنن.
5-داهێنان و فێربوونی سیاسه‌تی نوێ: به‌شداریكردن له پارا دیپلۆماسی رێگه به دامه‌زراوه هه‌رێمییه‌كان ده‌دات له ئه‌زموون و باشترین پراكتیزه‌كانی ناوچه‌كانی دیكه‌وە فێرببن. به به‌شداریكردن له تۆڕه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و هاوبه‌شیكردنی زانیاری له‌گه‌ڵ هاوتاكانیان، حكومه‌ته هه‌رێمییه‌كان ده‌توانن تێڕوانینێك به‌ده‌ستبهێنن سه‌باره‌ت به سیاسه‌ت و ستراتیژه كاریگه‌ره‌كان كه له شوێنه‌كانی دیكه‌دا جێبه‌جێ ده‌كرێن. ئه‌مه ده‌توانێت یارمه‌تیده‌ر بێت له داڕشتنی سیاسه‌ت و رێبازه داهێنه‌ره‌كان بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئاسته‌نگه ناوخۆییه‌كان، باشتركردنی حوكمڕانی و هاندانی گه‌شه‌پێدانی به‌رده‌وام.
نموونه‌ی سه‌ركه‌وتووی پارا دیپلۆماسی
كه‌ته‌لۆنیای ئیسپانیا: حكومه‌تی كه‌ته‌لۆنیا خه‌ریكی پارا دیپلۆماسی چالاك بووه، په‌یوه‌ندیی ئابووری و كه‌لتوریی له‌گه‌ڵ ناوچه‌كانی دیكه له ئاستی جیهانیدا به‌ره‌وپێش بردووه.
نووسینگه‌ی بازرگانی و ناوه‌ندی رووناكبیری له وڵاته جیاوازه‌كاندا دامه‌زراندووه، وه‌به‌رهێنان و په‌ره‌پێدانی ئاڵوگۆڕی كه‌لتوری.
كیوبیك، كه‌نه‌دا: حكومه‌تی هەرێمی كیوبیك نموونه‌یه‌كی دیار بووه له سه‌ركه‌وتوویی پارا دیپلۆماسی. نووسینگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی و نوێنه‌رایه‌تی بازرگانی دامه‌زراندووه بۆ پێشخستنی گه‌شه‌پێدانی ئابووری و راكێشانی وه‌به‌رهێنانی بیانی و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاڵوگۆڕی كه‌لتوری. به‌شداریكردنی كیوبیك بووه‌ته هۆی چه‌ندین رێكه‌وتنی بازرگانی و هاوكاریی په‌روه‌رده‌یی و ده‌ستپێشخه‌ریی كه‌لتوری له‌گه‌ڵ وڵاتانی جیاواز، كه به‌شدارییان له گه‌شه‌ی ئابووری و دانپێدانانی جیهاندا كردووه.
حكومه‌تی سكۆتله‌ندا، شانشینی یه‌كگرتوو: حكومه‌تی سكۆتله‌ندا كه‌ڵكی له پارا دیپلۆماسی وه‌رگرتووه بۆ پێشخستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی سكۆتله‌ندا و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستە جیهانییەکەی. به راكێشانی وه‌به‌رهێنانی بیانی و هاندانی هه‌نارده‌كردن و هاوكاری له‌گه‌ڵ بازرگانییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌شداری دیپلۆماسی ئابووریی كردووه. جگه له‌وه‌ش، به‌شداریكردنی سكۆتله‌ندا له دیپلۆماسی كه‌لتورییدا ئاسانكاریی بۆ گه‌شتیاریی و ئاڵوگۆڕی په‌روه‌رده‌یی و بۆنه كه‌لتورییه‌كان كردووه، كه ناسنامه و میراتی جیاوازی سكۆتله‌ندای پیشانداوه.
کورد چۆن سوودی لێ وه‌ربگرێت؟
هه‌رێمی كوردستان وه‌ك هه‌رێمێكی نیمچه سه‌ربه‌خۆ له چوارچێوه‌ی عیراقدا، توانای ئه‌وه‌ی هه‌یه كه سوودێكی به‌رچاو له پارا دیپلۆماسی وه‌ربگرێت. هه‌رێمی كوردستان به به‌شداریكردن له دیپلۆماسی ژێر نه‌ته‌وه‌یی، ده‌توانێت سوود له تایبه‌تمه‌ندییه ناوازه‌كانی و سه‌رچاوه ناوازه‌كانی وه‌ربگرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی پێگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی خۆی، پێشخستن و گه‌شه‌سه‌ندنی ئابووری و روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی ئاسته‌نگه ناوچه‌ییه‌كان.
به‌ڵام گرنگه ئاماژه به‌وه بكه‌ین كه پارا دیپلۆماسی بۆ هه‌رێمی كوردستان ره‌نگه رووبه‌ڕووی ئاسته‌نگه‌كانی په‌یوه‌ست به دانپێدانان و هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی ناوه‌ندی عیراق و هه‌ستیارییه سیاسییه‌كان و سنوورداركردنی سه‌رچاوه‌كان ببێتەوە. دروستكردنی په‌یوه‌ندیی به‌هێز له‌گه‌ڵ حكومه‌تی ناوه‌ندی، ده‌سته‌به‌ركردنی هه‌ماهه‌نگی و روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی ئه‌م ئاڵنگارییانە بۆ هه‌رێمی كوردستان زۆر گرنگ ده‌بێت بۆئه‌وه‌ی زۆرترین سوود لە پارا دیپلۆماسی وه‌ربگرێت و به‌شداری بكات له گه‌شه‌پێدانی ئابووریی كۆمه‌ڵایه‌تی و سه‌قامگیریی ناوچه‌كه‌دا.
هه‌رێمی كوردستان ده‌توانێت سوود له پارا دیپلۆماسی وه‌ربگرێت بۆ پێشخستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی و به‌رزكردنه‌وه‌ی دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی و به‌ره‌وپێشبردنی ئامانجه ئابووری و كه‌لتوری و سیاسییه‌كانی.
لێره‌دا چه‌ند رێگایه‌كی تایبه‌ت ده‌خه‌ینه‌ڕوو كه هه‌رێمی كوردستان ده‌توانێت سوود له پارا دیپلۆماسی وه‌ربگرێت.
گه‌شه‌سه‌ندنی ئابووری: پارا دیپلۆماسی ده‌توانێت رۆڵێكی چاره‌نووسساز بگێڕێت له راكێشانی وه‌به‌رهێنانی بیانی و به‌ره‌وپێشبردنی گه‌شه‌ی ئابووری له هه‌رێمی كوردستاندا. حكومه‌تی هه‌رێم ده‌توانێت نوێنه‌رایه‌تی بازرگانی و ده‌زگاكانی به‌ره‌وپێشبردنی وه‌به‌رهێنان و تۆڕی بازرگانی له وڵاتانی ده‌ره‌وه دابمه‌زرێنێت بۆ پیشاندانی ده‌رفه‌تی وه‌به‌رهێنان و سامانه سروشتییه‌كان و شوێنی ستراتیژی ناوچه‌كه.
هه‌رێمی كوردستان به په‌یوه‌ندی چالاكانه له‌گه‌ڵ بازرگان و وه‌به‌رهێنه‌رانی نێوده‌وڵه‌تی، ده‌توانێت هاوبه‌شی ئابووری په‌ره‌پێبدات و ده‌رفه‌تی دامه‌زراندن دروست بكات و ئابوورییه‌كه‌ی هه‌مەجۆر بكات.
دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی: پارا دیپلۆماسی رێگه به هه‌رێمی كوردستان ده‌دات كه پڕۆفایلی نێوده‌وڵه‌تی خۆی به‌رزبكاته‌وه و وه‌ك قه‌واره‌یه‌كی ناوچه‌یی جیاواز دانپێدانان به‌ده‌ستبهێنێت. له رێگه‌ی به‌شداریكردن له كۆڕ و كۆنفرانسه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و بۆنه رووناكبیرییه‌كاندا و ده‌توانێت میراتی كه‌لتور و مێژوو و نه‌ریته ناوازه‌كانی خۆی به‌ره‌وپێش ببات. هه‌روه‌ها ده‌توانێت داكۆكی له خواسته سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی بكات و بگەڕێت به‌دوای پشتیوانیدا بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له‌سه‌ر شانۆی جیهانیدا.
چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكیه‌كان: پارا دیپلۆماسی رێگه به هه‌رێمی كوردستان ده‌دات كه به‌شداری گفتوگۆ ناوچه‌ییەکان بكات و به‌شداری له هه‌وڵی چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكییەکاندا بکات.
دەشتوانێت كه‌ناڵی راسته‌وخۆی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌رێمه‌كان یان وڵاتانی دراوسێدا دابمه‌زرێنێت، به په‌ره‌پێدانی گفتوگۆی بێسنوور و میكانیزمه‌كانی دروستكردنی متمانه و به به‌شداریی چالاكانه له رێكخراوه ناوچه‌ییه‌كاندا، ده‌توانێت رۆڵێكی بنیاتنه‌ر بگێڕێت له چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكی و په‌ره‌پێدانی سه‌قامگیری و پێشخستنی یه‌كگرتنی ناوچه‌ییدا.
ده‌رئه‌نجام
پارا دیپلۆماسی لایه‌نێكی په‌ره‌سه‌ندوو و دینامیكی په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ده‌خاته‌ڕوو، كه رێگه به کاره‌كته‌ره هه‌رێمییه‌كان ده‌دات كه چالاكانه به‌شداری له كاروباری نێودەوڵەتیدا بكه‌ن. سوودی به‌رچاوی وه‌ك گه‌شه‌پێدانی ئابووری، ئاڵوگۆڕی كه‌لتوری، هاوكاریی ژینگه‌یی و چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكییه‌كان پێشكه‌ش ده‌كات. به‌ڵام ده‌بێت ئه‌و ئاڵنگارییانەی کە په‌یوه‌ستن به دانپێدانان، هه‌ماهه‌نگی، سه‌رچاوه و مه‌ترسییه سیاسییه‌كان چاره‌سه‌ر بكرێن بۆئه‌وه‌ی زۆرترین توانای پارا دیپلۆماسی ده‌ربكه‌وێت. به داننان به به‌شداری و توانا ناوازه‌كانی لایه‌نه لاوه‌كییه‌كان، په‌ره‌پێدانی هاوكاریی له نێوان کارە‌كته‌ره نیشتمانی و هه‌رێمییه‌كان و دامه‌زراندنی چوارچێوه‌ی روون بۆ به‌شداریكردن، پارا دیپلۆماسی ده‌توانێت ببێته ئامرازێكی به‌نرخ بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی حوكمڕانیی و بەشداریی لە چاره‌سه‌ركردنی ئاسته‌نگه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. هه‌روه‌ها گرنگه هه‌رێمی كوردستان كه په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی ناوه‌نددا رێكبخات و گرژییه‌كان چاره‌سه‌ر بكات، بۆئه‌وه‌ی زۆرترین سوود لە پارا دیپلۆماسی ببینێت و به كه‌ڵك وه‌رگرتن له دیپلۆماسی هه‌رێمیی به شێوه‌یه‌كی ستراتیژی، ده‌توانێت به شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر ئامانجه ئابووری و كه‌لتوری و سیاسییه‌كانی خۆی به‌دیبهێنێت و له هه‌مانكاتدا به‌شداری له سه‌قامگیری و گه‌شه‌سه‌ندنی فراوانتری ناوچه‌كه‌دا بکات.
سه‌رچاوه‌كان:
• The Round Table به‌رگی 95، ژماره 386 (2006)
•The Middle East Journal به‌رگی 71، ژماره 4 (2017)
•Scottish Affairs به‌رگی 26، ژماره 4 (2017)
•The Hague Journal of Diplomacy به‌رگی 15، ژماره 3 (2020)
